Сергей Литвиненко асаларичилар сулоласининг учинчи авлоди вакили ҳисобланади. Унинг бобоси 1959 йилда ўзининг асаларичилик хўжалигига эга бўлишга қарор қилган. Бобосининг асалари колониялари сони йилдан-йилга ошиб бораверди. Ҳашаротлар популяциясининг ошавергани сайин, шу билан бирга тажриба ва билимлар ҳам тўпланиб бораверган – буларнинг барчасини кейинги авлодга ўргатган ва қолдирган. Шундай қилиб, севимли машғулот оилавий бизнесга айланади. Бугунги кунда Сергей асаларичилар оиласида ўсган рафиқаси Галина билан биргаликда «Пчёлка Honey» асаларичилик хўжалигида бизнесни ривожлантиришда давом этмоқда.

«Менинг амаким менга шундай дерди: агар асалариларни яхши кўрмасанг, бу иш қўлингдан келмайди», – эслайди Сергей Литвиненко. «Инсон ўз ишини севиши керак. Энг муҳими шу. Шундагина ҳаммаси яхши бўлади».

Унинг ўзи ёш болалигидаёқ бу ҳашаротларга кўнгил қўйган, уч ёшлик пайтида отасига асаларичиликда ёрдам берар эди. 11 ёшида унинг биринчи шахсий асаларилари пайдо бўлган. Ўшандан бу иш Сергей учун ҳаёт мазмунинга айланган.

«Мен ҳаётимни асаларичилик билан боғладим, чунки отам бу билан шуғулланган ва бизга ҳаммасини ўргатган... Сулоламизда деярли ҳамма асаларичи бўлган, – дейди Сергей. — Оилам билан Ўзбекистонда асаларичилик билан шуғулланамиз. Бошқа қариндошларимиз эса Америка, Россия ва Украинада асалари етиштиришади. Биз бу соҳа дунёсига шунчалик кириб кетдикки, биз энди бусиз яшай олмаймиз».

Асаларичилик осон иш эмас, шунинг учун асаларичилар соғлом бўлиши керак. Бу фаолият ари заҳрига аллергияси бўлган одамлар учун тўғри келмайди, чунки бир чақишнинг ўзи аллергияси бор одамнинг ҳаётига катта хавф туғдиради. Асаларичи доимо биринчи ёрдам тўпламига эга бўлиши керак, бу ўзига бўлмаса ҳам, унинг атрофидагилар учун керак бўлиб қолиши мумкин.

«Агар бу аллергияни келтириб чиқарган бўлса, у инсон бўғилишни бошлайди ва бунда антиаллергик дориларни қўлламасдан илож йўқ. Биринчи ва халқ синовидан ўтган восита – бир стакан ароқ. Одамни касалхонага олиб боришга вақт топиш учун унга камида 100 грамм ароқ бериш керак. У қонни суюлтиради, таркибидаги спирт эса заҳарни зарарсизлантиради», деб тушунтирди асаларичи. «Менда бунга қарши иммунитет шаклланган: энди, агар ари бурнимни ёки кўзимни чақса ҳам, мен шишиб кетмайман, оддий одамнинг кўзлари бир-икки кунга юмилиб қолади ва бутун юзи шишиб кетади».

Шунга қарамай, асалариларни одамлардан узоқроқ тутган маъқул, дейди Сергей. Литвиненколар оиласи ҳашаротларни мавсумга қараб бир жойдан иккинчи жойга кўчиради. Май ойидан июль ойининг ўрталарига қадар асалари хўжалиги Тошкент вилоятининг Бўстонлиқ туманидаги тоғларга жойлашади. Кейинчалик асалари уялари Сирдарё даштларига кўчирилади ва август ойининг охиригача у ерда жойлашади. Оила йиллар давомида синовдан ўтган жойларни танлайди, чунки кўчманчи асаларичиликда ҳашаротларни ташиш жуда қийин ва буни фақат тунги вақтда, барча ҳашаротлар ўз уясида бўлганида қилиш мумкин.

«Асалари уяларини янги жойга кўчиришдан олдин, биз у ерда биринчи навбатда битта қутини – назорат учун олиб борамиз. Масалан, тоғларга қўямиз ва уларни кузатамиз. Кейин олинган асални тарозига тортамиз. Агар оғирлик ортган бўлса, биз у ерга бутун хўжаликни кўчириб ўтамиз. Аслида, бизга кўп ер керак эмас. Асосийси, катта «Камаз» тиркамаларини жойлаштиришга жой етса бўлди. Биз бир жойда жойлашиб, бошқа жойларни «разведка» қиламиз. Айни дамда Қозоғистон билан чегарада жойлашган Бахт шаҳрида жойлашганмиз», – дейди асаларичи.

Сергей пойтахтнинг «Авиасозлар» («Кадишева») бозори яқинидаги уйида ҳам асаларичилик қилади. Бу ерда ҳашаротлар Литвиненколар ва уларнинг қўшниларининг мевали дарахтларининг ҳосилдорлигини ошириш учун ишлайди.

Бу ишни энди бошламоқчи бўлганлар учун Сергей 1-10 та уя билан бошлашни тавсия қилади ва ишнинг биринчи йилларида умуман фойда бўлмаслиги ҳақида огоҳлантиради.

«Аммо харажатлар ҳам кичик – асалари пакети, келажакдаги асаларилар колонияси учун уялар ва асаларичи учун жиҳозлар, – санаб ўтади асаларичи. – Ҳар ҳафта сиз уларга бир ярим соат вақт ажратишингиз керак бўлади. Агар сиз завқ учун асаларичилик билан шуғулланишга тайёр эмаслигингизни ҳис қилаётган бўлсангиз, менимча, бошламаганингиз маъқул. Асаларилар – тирик мавжудотлардир ва шунга мос равишда катта масъулият юклайди. Уларнинг ҳаёти бевосита сизга боғлиқ».

Сергей ҳар йили Германиядан қиролича асалариларга буюртма беради ва «махсус жараён» орқали ўзининг соф зотини кўпайтиради: қиролича тухум қўяди, унда эса ишчи асаларилар, шунингдек, эркак асаларилар ва бошқа қироличалар ривожланади ва шу зайил асаларилар кўпаяди.

«Биз бу линияни бутун Ўзбекистон учун яратмоқдамиз ва кейин уларни тарқатиш билан шуғулланамиз. Асаларичилар биз билан боғланиб, асалари пакетларига буюртма беришади. Мавсум давомида сиз бемалол асаларичиликни икки ёки уч марта кенгайтириб, ўзингиз ўстирган асалари оиласини сотишингиз мумкин», — деди Сергей Литвиненко.

Янги авлодни шакллантириш учун уруғлантирилган қиролича махсус косаларга тухум қўяди, уларни асаларилар тўпланиш даврида (жинсий етук ҳашаротларнинг колонияни қисмларга бўлиш учун учиш даври – таҳр.) қўяди. Тўртинчи куни тухум личинкага айланади. Асаларичилар уни олдиндан тайёрланган рамкаларга солиб, у ерга «шоҳона» сут қўйилади ва олдиндан тайёрланган оила тарбиячиси жойлаштирилади – у личинкаларни ўстиради.

Бу орада яна бир она асалари оиласи личинкаларни қиролича ҳужайраларига (қироличани чиқариб олиш учун мўлжалланган алоҳида шаклдаги ҳужайра – таҳр.) жойлаштиради. Тухум қўйилган пайтдан бошлаб қироличанинг ҳужайрадан чиқишигача бўлган цикл 16 кун давом этади. Қиролича асалари жуфтлашиш парвозларини амалга оширгандан сўнг ва эркак асаларилар оиласида ўстирилган асаларилар билан қўшилади. «Йигитлар»нинг вояга етиш даври 24 кундан иборат циклни ўз ичига олади.

Жуфтлашгандан сўнг, ёши катта қироличанинг ўрнини ёш қиролича алмаштиради ёки янги колония яратиш учун ишчи асалариларнинг бир қисми билан уядан чиқиб кетади. Янги оилада у бошқа барча асаларилар – ҳам ишчилардан, эркак асаларилардан иборат гуруҳда қиролича бўлади.

Тайёр асаларилар оиласи махсус қути-пакетларда сотилади. Ёғочдан ёки фанердан ясалган бундай қутида тўртта рамка мавжуд: учтасида насл, қиролича ва асаларилар, биттасида эса озиқ-овқат сифатида асал бор. Битта ари пакети 300 минг сўм атрофида туради. Шунингдек, Литвиненколар қиролича катакчаларини алоҳида ҳолда 15 000 сўмдан, қироличаларни эса 100 000 сўмдан сотишади.

– Асаларичилик хўжалигимизда асалариларнинг икки зотини кўпайтирамиз, – дейди Сергей Литвиненко. - Биринчи немис зоти – карника. Бу энг тинч асаларилар, аксарият ҳолларда сиз улар билан ҳимоя кийимларисиз ҳам ишлашингиз мумкин. Иккинчиси украин зоти – карпаткалар. Улар жуда меҳнаткаш ва кўп асал беришади. Бизда бакфаст, кавказ ва маҳаллий ўзбек каби зотлари ҳам бор эди, – дейди асаларичи.

«Биз ўзимиз ишлашга ўрганиб қолганмиз, чунки, биринчидан, ходимга иш ўргатиш жуда қийин, иккинчидан, у биздек 100 фоиз ҳаракат қилмайди. Асал териб олиш мавсумида айниқса кўп ишлашимизга тўғри келади, бироқ биз буни уддалаймиз», — дейди Сергей Литвиненко.

Уяларни сақлаб қолиш ва асаларилар учиб кетмаслиги учун ҳашаротлар табиатда топа оладиган шароитлардан кўра яхшироқ шароит яратиш керак. Асалариларга бутун йил давомида бундай ҳаётни таъминлаш керак бўлади. Шунинг учун, асаларичи учун ҳар бир мавсум хўжаликни асал йиғиш учун тайёрлаши керак бўлган маълум бир иш юки ҳисобланади.

Табиатнинг уйғониши ва эрта гуллашнинг бошланиши билан асаларичиларнинг асосий иш жараёнлари бошланади. Шу билан бирга, асаларилар ҳам уйғонади. Ҳашаротлар ўз уяларини ўликлардан, яъни ўлиб қолган ўртоқларининг жасадларидан тозалашади ва дастлабки парвозга чиқишади. Нектар йиғиш учун асалари уядан уч-тўрт километр узоқликка уча олади, лекин у нектарларнинг асосий қисмини уйга яқинроқ жойлардан – икки километр радиусдан йиғади. Асалари қанчалик узоққа учса, уяга шунчалик кам нектар олиб келиши мумкин. Шунинг учун асаларичилар асаларизорни гулли ўсимликлар кўп бўлган тоғлар ва даштларга олиб боришади.

«Асаларичи биринчи навбатда ҳар бир уянинг ҳолатини текшириши ва ҳамма учун етарли жой мавжудлигига ишонч ҳосил қилиши ҳамда янги наслларни жойлаштириш учун асос мавжудлигига амин бўлиши керак, чунки баҳорда асалари оилалари сони фаол равишда кўпаймоқда. Агар янги асаларилар учун жой етарли бўлмаса, асаларилар оломон бўлиб қолишадил ва улар янги уй излаш учун учиб кетишади. Шунингдек, гулчанг йиғувчиларни ўрнатиш ва ортиқча гулчангларни йиғиш керак, чунки асаларилар улар билан катакларни ёпишлари мумкин», — дея таъкидлади Сергей Литвиненко.

Бундан ташқари, уяда асал ва перга қолмаса, асалари учун озуқа билан таъминлаш муҳимдир. Сергейнинг сўзларига кўра, у асалариларни эрта баҳорда ва кеч кузда – гуллаган ўсимликлар бўлмаган пайтда асал сиропи билан озиқлантиради. Баъзи асаларичилар шакар сиропини беришади, лекин асал асалариларнинг анча яхши ривожланишига имкон беради.

«Ҳафтада бир марта бутун асалари уяларини текшириб туриш керак. Асаларилар касалликларининг 20 га яқин тури мавжуд. Асаларилар ҳам касал бўлиб қолишади, қишдан кейин улар айниқса заиф бўлади, шунинг учун жойларни кана ва бошқа хавфли зараркунандаларга қарши махсус препаратлар ёрдамида тозалаш керак, деди асаларичи. – Чумоли кислотасидан фойдаланишни маслаҳат бераман. Бу энг зарарсизи ҳисобланади, уни уяга сепиш ёки уяга жойлаштириш мумкин. Агар кимёвий моддалар, масалан, амитраз билан ишлов берилса, бу модда асалда ҳам бўлади.

Ёз – асал йиғиш вақти ва асаларичи учун асосий мавсум. Мавсумнинг биринчи ярмида уяда доимо етарли жой бўлиши керак. Акс ҳолда, оломон ҳолатига тушиб, янги қиролича учун қиролича катакларини қуришни бошлайдилар ва эски қиролича эса уянинг ярим аҳолиси билан янги уй қидириб учиб кетади. Шундай бўладики, агар асаларилар учун бу уяда кейинги ҳаёт имконсиздек туюлса, уни бутун оила бўлиб тарк этишади.

«Яқинда бир ҳолат юз берди: биз иш билан банд бўлиб, уялардан биттасида ёш қиролича дунёга келганига эътибор қарата олмадик», – деб эслайди Сергей Литвиненко. – Аслида битта асалари оиласида фақат битта қиролича бўлиши мумкин – бу табиат қонуни. Кекса қиролича билан бирга бир неча асалариларимиз учиб кетишди. Натижада, биз уларни ўзлари жойлашиб олган дарахт шохларидан олиб ва уяга қайтаришимизга тўғри келди.

Асални йиғиб олиш ёзнинг ўрталарида ёки охирига яқинроқ пайтда бошланади. Бу об-ҳавога боғлиқ. Асаларичининг сўзларига кўра, қишда қор кўп ёғса, ер сувга чуқур тўйинган бўлиб, асал йиғиш даври ҳатто май ва июнь ойларига тўғри келиши ҳам мумкин. Кучли ёмғирлар фақат тупроқнинг юқори қатламини намлаши мумкин. Шунинг учун, ёмғирли қишдан кейин ўсимликларнинг гуллаши асаларилар учун унчалик самарали эмас ва асал фақат ёзнинг охиригача тўпланиши мумкин.

«Ёзда биз кечаю кундуз ишлаймиз. Биз деярли ухламаймиз ва барча вақтимизни асаларилар билан боғда ўтказамиз. Асални қуйиш учун эрталаб соат беш ёки олтида турамиз ва ярим тунда ухлаймиз. Кун шундай ўтади: аввал жиҳозларни тайёрлаймиз, сўнгра катакчали рамкаларни чиқариб оламиз, забруслар – асал тўлдирилган катакчаларни иссиқ пичоқ билан кесиб оламиз, кейин уларни асал экстракторига соламиз ва уни ишга туширамиз. У дақиқада 100 та айланишни амалга оширади, шунинг учун барча асал аппаратнинг деворларига ёпишади ва кейин пастга қараб оқади, пастки қисмида тўпланади. Биз кранни очамиз ва асал тўғридан-тўғри челакка оқади. Ундан эса биз уни фильтр орқали тозаланган шаклда банкаларга қуямиз», – дея тушунтиради асаларичи.

Кузда асалари уялари қишга тайёргарлик кўради. Асаларичилар уялардаги озиқ-овқат миқдорини текширадилар ва асаларилар ўз асал заҳираларини сақлайдиган рамкалари олиб ташланади. Фақат озуқали асал солинган уя рамкалари қолади. Агар керак бўлса, уя ички томондан махсус пахта ёстиқчалари – иситиш ёстиқчалари билан қўшимча равишда ёпиб чиқилади. Қишда асаларилардан тез-тез хабар олиб туриш мақсадида асалари хўжалиги икки-уч ойга Тошкентга яқинроқ жойга кўчириб келинади.

«Кўп одамлар асаларилар қишда ухлайди деб ўйлашади, аммо бу ҳақиқатдан йироқ. Улар гала бўлиб йиғилиб, музлаб қолмаслик учун доимий равишда бир-бирлари билан жой алмашадилар», — дейди Сергей Литвиненко. — Бу вақтда ташқаридан паст товушдаги ғувиллаш эшитилади. Қиролича бу пайтда тухум қўймайди, чунки қишда наслни боқиш учун ҳеч нарса бўлмайди. Бутун асаларилар оиласи ёзда йиғилган асал захираларини ейишади».

Ҳаво совуши билан асалариларнинг ҳаётига уларнинг табиатдаги душманлари – оддий арилар ва қовоғарилар таҳдид сола бошлайди. Улар уяларга кириб, асал ейиш мақсадида улар атрофида айланиб юришади ёки алоҳида асалариларнинг ташқарига чиқишини пойлаб, уларга ҳужум қилишади ва уяларига олиб кетишади. Сергейнинг сўзларига кўра, 15-20 та бундай очкўзлар бутун уяни вайрон қилиши мумкин. Агар босқин ўз вақтида тўхтатилмаса, улар бутун асалари хўжалигини еб тугатишлари мумкин. Асаларичилар оддий арилар ва қовоғариларга қарши махсус тузоқлар ёрдамида курашади.

Қушлар ҳам асал истеъмол қилишни яхши кўради. Уларни тўр билан тутиш мумкин, аммо қушлар орасида Қизил китобга киритилган кўплаб турлар мавжудлиги сабабли, Литвиненко йиртқич қушларнинг товуши ёзиб олинган аудиодан фойдаланади.

Сергей Литвиненко асаларичиликни деярли чиқиндиси йўқ ишлаб чиқариш соҳаси деб атайди. Бунда нафақат асалариларнинг фаолият маҳсули, балки ҳашаротларнинг ўзи ҳам маҳсулот ҳисобланади.

Асал ўсимликларнинг қайта ишланган нектаридир. Асалнинг ранги, таъми ва ҳиди нектар тўпланган ўсимлик турига боғлиқ. Улардан энг хушбўйлари орегано, тоғжамбил, василёк, пахта, гречка, жўка, акациядан олинадиганларидир.

Сергейнинг сўзларига кўра, иккита қўшни уядан олинган асалнинг таъми ҳеч қачон бир хил бўлмайди. Ҳосилдор йилда бир оила 20 кг дан ортиқ асал бериши мумкин. Ҳар бир уя 10 кг дан кам асал берса, асаларичилар буни унчалик ҳам муваффақиятли йил деб ҳисоблашмайди. Литвиненколар ўртача мавсумда уч тонна асал йиғишади.

«Асалнинг миқдори ва сифати учта асосий омилга боғлиқ: буларга асалариларни мавсумга қандай тайёрлаганингиз, сиздаги асалариларнинг зоти қандай эканлиги ва яқин атрофда қандай ўсимликлар ўсиши киради», – деди асаларичи.

Бироқ, биргина асал билан ўзингизни тўқ ҳис қила олмайсиз. Сергейнинг сўзларига кўра, асаларичиликдан даромад олиш учун сиз барча асаларичилик маҳсулотларидан фойдаланишни мақсад қилишингиз керак. Улар орасида забрус, прополис, гулчанглар, перга ва энг қиммат асаларичилик маҳсулоти – қиролича асаларининг сути ҳам бор.

Асаларичилар, шунингдек, асалари мумидан ҳам фойдаланишади. У асал ёки нектар истеъмол қилганда ари қорнидаги махсус безларда ишлаб чиқарилади. Мумни ўсаётган насл учун тўғри келмайдиган рамкалардан олишади.

Сергей Литвиненконинг рафиқаси Галина мумдан шам ясайди. Улар керосинга қараганда узоқроқ ёнади ва яхши ҳид таратади. Галинанинг айтишича, унинг болалиги Тошкент вилоятининг Паркент туманидаги Красногорск тоғларида ўтган. Унинг отаси ва бобосининг асалари хўжалиги бор эди.

«Биз ҳар йили ёзда у ерга бор эдик, баъзида ёрдам бериш учун, баъзида табиат қўйнида дам олиш учун. У ерда вақт ўтказиш ва асалариларни томоша қилиш менга жуда ёқарди», – дея эслайди Галина Литвиненко. – Биз оилада беш нафар фарзанд эдик. Натижада оилада барчамиз биргаликда оилавий тадбиркорликни давом эттирдик. Кейин асаларичига турмушга чиқдим ва ўзимизнинг асалари хўжалигимизга эга бўлдик».

Бола туғилгандан кейин Галинада асалариларга аллергия пайдо бўлди. У асалари фермасига камроқ ташриф буюра бошлади, совун тайёрлашга қизиқа бошлади ва бир неча йил олдин у ўзининг «Пчёлка Honey» номли онлайн-дўконини очди. Галина асалли совундан ташқари, уйда асаларичилик маҳсулотлари қўшилган лаб бальзамлари ҳам тайёрлайди.

«Энди мен ҳар куни буюртма оламан, – деди Галина Литвиненко. – Маҳсулотларни нафақат Тошкент шаҳри бўйлаб етказиб берамиз, балки республиканинг бошқа вилоятларига ҳам почта орқали жўнатамиз».

Сергей Литвиненконинг сўзларига кўра, бугунги кунда асаларичи бўлмаганлар учун асал харид қилаётганда табиий ёки йўқлигини аниқлаш қийин. Аммо асални танлашда бир нечта омилларга эътибор бериш керак, дейди Сергей Литвиненко.

Асаларичи асалнинг табиийлигини аниқлашда унинг ранги ва таъмига эътибор қаратишни маслаҳат бермайди. Виждонсиз ишлаб чиқарувчилар унга «тўғри» асалдан фарқ қилмайдиган кўриниш беришни ўрганишган. Асални ишончли жойларда ва уларни фарқига борадиган одамлардан олган яхши. Агарда ундай танишингиз бўлмаса, энг яхши йўл – ярмаркаларга ёки асал кўргазмаларига боришдир.

Литвиненколар оиласи ўн йилдан буён асаларичилар жамиятига аъзо бўлиб, ҳар йили декабрь ойида Ўзбекистон асаларичилар уюшмаси томонидан ўтказиладиган асал ярмаркаларида қатнашиб келади. Шунингдек, улар Compass савдо марказининг биринчи қаватида ўз дўкончасига эга бўлиб, у ерда ҳар ҳафта дам олиш кунларида уларнинг асал маҳсулотларини харид қилиш мумкин.