Рўзғорда бирор идиш-товоқ синиб қолгудек бўлса, «келган бало-қазо шунга урсин», деб ҳатто қадрли бўлган буюмни ҳам ташлаб юбориш одатий ҳол бўлиб қолган. Ўрнига янгисини харид қилиш яхшироқ бўлганигами ёки бир замонларда бўлгани каби синиқ идишларни яматиб ишлатиш малол келгани учунмикин, шу иш билан шуғулланувчилар — чегачиларга ҳам иш қолмади ҳисоб.

Gazeta va Uklon ҳамкорликда тайёрлаётган «Отамерос» лойиҳасининг бу галги сони синган, дарз кетган чинни идишларни қайта тикловчи уста — чегачи ҳақида.

Ҳунармандлар замини аталмиш Қўқонда аждодлардан мерос қолган касб - чегачилик сир-асрорларини асраб-авайлаб келаётган бир оила бор. 70 ёшни қаршилаётган Ҳабибулло Неъматуллаев чегачиликни отаси Умматилло Неъматуллаевдан, отаси эса акасининг ўғли Бахтиёр акадан ўрганган.

«Бахтиёр амаким чегачиликни ким ё қаердан ўргангани маълум эмас. Маълуми шуки, у киши хушовоз хонанда ва моҳир созанда ҳам бўлиб, кечки маҳал Водилда, Қирғизистоннинг кўп қишлоқларида одамларнинг тўйларини ўтказиб, кундузи чегачилик қиларкан. Урушда қўлидан ўқ еб қайтган отам мана шу амакимнинг ёнида юриб, шу ҳолида ҳам ҳар иккала касбни ўзлаштирганлар», — дея эслайди Ҳабибулло чегачи.

Ҳабибулло ака Қўқоннинг Шайхон маҳалласидаги ҳовлилардан бирида яшайди. Дарвозасидан кирганда чап қўлдаги кичик хона — унинг устахонаси. Бир вақтлар таъмирталаб идиш-товоқларни уззукун шу ерда тузатган.

Уста ҳозир бу ҳужрасини дўкончага айлантирган. Маҳаллага яқин бозорга келганларга, ўтган-кетганларга қурут, писта дегандек майда-чуйдалар сотади. Синган рўзғор буюмларини ямаб ишлатаётганлар йўқлигигами, чегачининг асбоб-ускуналари каравот остида чанг босиб ётган кўринди.

Лекин Ҳабибулло ака отакасбни буткул тарк қилмаган. Ойда-йилда бир «чегачи борми?» деб уйини сўроқлаган кишининг ҳожатини чиқаришдан истиҳола қилмайди, отасининг анжомларини тағин ишга солади.

«Мижоз келса, қайтариб юбормайман. Отамдан қолган, онамдан қолган деб, кимдир бирор буюм олиб келса, иложим йўқ — тузатиб беравераман», — дейди Ҳабибулло ака.

Уста ўзининг ишини қадоқчилик деб атаса-да, бу касб азалдан чегачилик деган ном билан эсланади. Синиб, бўлакларга бўлинган ёки дарз кетган чинни идишлар, баъзан сопол буюмлар ҳам чегачининг қўлидан ўтгач бинойидек ҳолга келади. Гарчи юзасида бўртиб турган симлари бўлса ҳам, ҳар қалай, ямалган идиш-товоқ ўз вазифасини аввалгидек бажара олган.

«Сополни ҳам тузатиб берганман. Қишлоқда ишлаб юрганимда бир киши мошинасида келиб, „уста ака, уйимда икки асрлик лаган бор, ош солсак, ёғи сизиб чиқяпти, шуни кўриб беринг“ деб қолди. Уч соатлар вақтим кетди. Ишни битиргач, сув солиб кўрдик, оқмади. Айтган пулимдан ҳам ортиғини берганди ўшанда», — дейди чегачи илк марта сопол идишга қадоқ солганини эслаб.

Чегачининг қандай асбоб-ускуналари бўлади? Ëриқларни маҳкамлаш учун қадоқ симлар, болғача, тунука кесадиган қайчи, тунуканинг ўзи ҳам, омбур, сандон, камон, учига олмос бўлаги маҳкамланган пармалар, чойнак қопқоғи — энг асосийси шулар.

Ҳабибулло ака ишни қадоқ ясашдан бошлайди. Қадоқ худди қоғоз саҳифаларини бириктиришда ишлатиладиган степлер симига ўхшайди. Сим бўлагининг ўртаси болға билан текисланади, чунки у идиш юзасига чиппа ёпишиши зарур. Қайрилган қисмлари идишнинг пармаланган тешикларидан кириб, икки томонга ажралган бўлакларни маҳкам тортиб туради. Бу шунчаки елимлаб қўйишдан кўра анча ишончли.

Елимнинг ҳам ишлатиладиган жойи бор, албатта. Авваллари синиқ бўлакларга қадоқ солишдан аввал улар чилвир ёрдамида боғлаб, маҳкамланган. Бироқ чилвир очилиб кетгудек бўлса, устанинг бутун қилган иши ҳавога учган. Шу боис Ҳабибулло ака, масалан, синиқ ликопчани пармалаш осон бўлиши учун унинг бўлакларини аввал елимлаб чиқади.

Уста ликопчанинг елими қотгунча остидан дарз кетган ва жўмраги синган чойнак билан маҳорат кўрсатишни маъқул кўрди. Ëриқнинг ҳар икки томонидан тешик очиш учун парма, камон ва чойнакнинг қопқоғи керак. Парманинг тепа қисми қопқоқнинг ичига тиркалади, шунда парма осон айланади. Олмоси бор томони билан тешик ҳосил қилинади. Камоннинг торини парманинг белига илдирса, камонни ҳаракатлантириш эвазига парма шитоб билан айланади.

Шу билан чойнакнинг юзасида тешик ҳосил бўлади. Бунда ҳам пармаланган тешикларга қадоқ маҳкамланса бўлгани. Шу зайлда ёриқ бўйлаб кераклигича қадоқ солиб чиқилса, ишнинг асосий қисми тугайди.

Шу билан бирга, учи синиб қолган бу чойнакка тунукадан жўмрак ясаб қўйиш керак. Унинг ўлчами ҳам муҳим, чой қуйганда чойнакнинг даҳанидан тўкилиб кетмаслиги учун жўмрак узунлиги инобатга олиниши зарур. Бунинг учун синиқ жўмракнинг учини омбур билан бироз синдириб олиш керак.

Жўмракни оддий елим билан маҳкамлаб бўлмайди. Унга тухумнинг оқи ва офтобда куйдирилган оҳакдан иборат озгина қоришма қўшилади. Жўмрак ва ёриқларга солинган қадоқчалар атрофи ана шу “оқ цемент” билан тўлдирилади.

Чегачига баъзан бир қарашда умуман тузатиб бўлмас буюмларни ҳам олиб келишади. Яъни, чегалашга ноқулай ҳолатда синиб қолган буюмлар таъмирлангандан кейин ҳам фойдаланишга яроқсиз бўлиши мумкин. Ҳабибулло ака “бўлмайдиган ишни ҳам бўлдириш мумкин”лигини айтади. Фақат мижоз пулига чидаса бўлгани.

“Бир сафар парча-парча бўлиб кетган қимматбаҳо сувенир от ҳайкалини олиб келишди. Иложи борми деганда, ҳаракат қилиб кўраман-у, лекин ваъда беролмайман, дедим. Бир ҳафталар вақтим кетди. Аввалига бўлакларнинг жойлашувини аниқлаб, бир-бирига етимлаб чиқдим. Кўз илғамас жойларига қадоқ солиб чиқдим, билинмаслиги учун устидан бўяб ҳам қўйдим. Эгаси ўзида йўқ хурсанд!”, — эслайди чегачи.

Чегачиларга талаб юқори бўлган йилларда усталарнинг ўзлари қишлоқлар оралаб одамларнинг синган буюмларини тузатиб юрган. Бир қишлоққа кирган чегачи эртадан кечгача қўли қўлига тегмай ишлаган. Ҳабибулло ака ўша вақтларда кунига 20 га яқин идишларни тузатиб берган кунлари бўлганини эслайди.

Устага ҳақини беришга чақаси йўқлар мош-гуруч, сабзи-шолғом, олма-анор билан ҳисоб-китоб қилаверган. Қишлоқ аҳли устани тушлик маҳал ош-овқат билан ҳам сийлаган. Ҳабибулло ака кечга яқин чўнтаги пулга, халтаси эса егуликларга тўла ҳолда уйга қайтган ана шундай дамларини мамнунлик билан хотирлайди.

Умуман олганда, қаҳрамонимиз чегачилик билангина чекланиб қолмаган. У отасидан ўрганганларининг барини бугунгача мерос қилиб сақлаб келади. Чегалашга иш қолмаса, отасидан қолган сурнайни олиб, дор ўйинларида иштирок этган, тўй-ҳашамларда давраларни қиздирган. Ноғора, доира каби мусиқа асбобларини-да таъмирлашни эплаган. Новвойчиликни ўрганиб, фарзандлари билан тирикчилик юкини енгиллатган.

Суҳбатимиз авжлансин, кўнгиллар сел бўлсин деб бизга сурнай-ю ноғорада “Отмагай тонг”дан бир шингил чалиб ҳам беришди. Очиғи, Ҳабибулло аканинг бу торгина ҳужраси санъатнинг нозик жилвалари, миллий ҳунарманчиликнинг йўқолиб бораётган намунасини сақлаб қолиш учун хавфсиз жойдек кўринди. Чунки бу ерда бундай меросни асраш керак, деган шиорларга эҳтиёж йўқ, бу ерда у шундоқ ҳам турмушнинг ажралмас қисмига айланган.

Ҳабибулло ака бугун чегачиликка эҳтиёж ва қизиқиш йўқлигидан уни ўрганишга, шогирдликка ҳеч ким келмаслигини айтади. Бироқ иштиёқ билан келган кишига бу касбнинг сирларини бажонидил ўргатишга тайёр.

Устанинг тўнғич ўғли Хайрулло ака ҳам бобокасбни ипидан игнасигача ўзлаштирган. Шу кунгача отасининг ёнида юриб, кўзи чегачиликда пишган. Бироқ бу билан нон топиш мушкул, у автомашиналарнинг ойналарини таъмирлашни ўзига касб қилиб олган. Мижозлари ҳам талайгина.

“Ҳозир эҳтиёж бўлмаса ҳам ўрганиб қўйгани яхши. Кичкиналигимда қулоқсиз бўлиб юрардим. Отам “ўрганиб қўявер, вақти-соати келганда фойдаси тегади”, дердилар. Айтганларини қилдим, мана, кам бўлмадим. Шунинг учун фарзандларимга ҳам уқтираман: ўрганганинг зарар қилмайди, чегачилик қачондир барибир керак бўлади, деб”, — дейди Ҳабибулло ака чегачиликни асраб қолиш учун ҳеч бўлмаганда уни ўрганиб қўйиш зарурлигини таъкидларкан.

Аслини олганда, чегачилик фақат бизга — Ўрта Осиё халқларига хос ҳунар эмас. Уни дастлаб кунчиқар мамлакатларда пайдо бўлгани айтилади. Чегачилик Японияда кинцуги деб аталса, Хитойда жу си дейилади. Япон чегачилиги хитойча услубга нисбатан жозибали ва нафисроқ. Чунки унда идишнинг ёриқларига олтин, кумуш каби қимматбаҳо метал кукунлари билан ишлов берилади. Бу эса синган буюмнинг қиймати ва қадрини оширади.

Кинцуги оммалашган даврларда япон зодагонлари ўз уйларидаги қимматбаҳо идишларни атай синдириб, ёрилган жойларини тилла билан безатиб таъмирлатишни сўраган. Натижада идиш аввалгидан кўра қимматли ва чиройли тусга кирган.

Камолиддин Беҳзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти ўқитувчиси Акмал Ўлмасовнинг чегачилик ҳақида қилган илмий ишида ушбу касбнинг нафақат Осиё, балки Европа давлатларида ҳам кенг тарқалгани борасида сўз боради.

Бизда чегачилик кўз ўнгимизда йўқолиб бораётган бўлса, масалан, хитойлик Тонг Вейченг исмли чегачи соҳанинг тарихини ўрганиш ва уни келажакда ҳам керакли касб бўлиб қолиши учун қаттиқ бел боғлаган. Вейчангнинг ишлари ноёб санъат асаридек ўз ишқибозларини топиб улгурган.

Дунёда бўлаётган бундай ишларни кўриб, демак қандайдир жозибадор усуллар киритиб, ўзимизнинг чегачиликни ҳам сақлаб қолиш ёки санъат даражасига кўтариб, касбнинг умрини узайтириш мумкин экан-да, деб ўйлаб қоласан. Ҳунармандчиликка фақат пул топиш воситаси эмас, балки қадрият, миллий мерос сифатида қараш унинг умрбоқийлигига асос бўлса не ажаб.