Тошкент ҳайвонот боғи 1924 йил 24 октябрда Ўрта Осиё давлат университетининг зоолог олимлари ташаббуси билан очилган. Ўшанда у Туркистон генерал-губернаторининг шаҳар ташқарисидаги собиқ дала-ҳовлисининг 3,5 гектар майдонида ташкил этилган эди. 1940-йилларнинг охирига келиб, зоопарк тўлиқ шаклланиб улгурган, унда 200 га яқин жониворлар бор эди. Шароитлар камтарона эканига қарамай, ходимлар тутқунликдаги ҳайвонларни парвариш қилиш ва кўпайтириш билан муваффақиятли шуғуллана олган. Орадан 70 йил ўтибгина Ўзбекистон ҳукумати янги ҳам замонавий ҳайвонот боғи қуриш ҳақида қарор қабул қилади.

Биз билган бугунги ҳайвонот боғи 1997 йил 1 сентябрда иш бошлаган. 21,5 гектарда 11 та намойиш майдончаси, жониворларни кўпайтириш бўйича питомник ва контактли зоопарк бор. Ҳозирги коллекцияда 340 та турга мансуб 8 мингдан ортиқ жониворлар бор. Фауна вакилларининг саломатлиги ва парваришини таъминлаш учун бу ерда ветеринария клиникаси, токсикологик ва биокимё лабораториялари ишлаб турибди.

Ходимларнинг қайд этишича, Тошкент зоопарки кўплаб кўрсаткичлар бўйича жониворларни сақлаш бўйича халқаро талабларга жавоб бера олади. Аммо ўтган йиллар давомида боғдаги объектлар таъмирталаб аҳволга келиб қолган. Зоопаркни янгилаш, ривожлантириш ва халқаро стантдартларга мослаштириш мақсадида муассаса 2019 йил декабрида ҳукумат қарори билан Wildlife Care инвестиция компаниясига ишончли бошқарувга топширилган. 2020 йил январидан Тошкент ҳайвонот боғининг фаолиятида янги бир давр бошланган.

Жониворлар экспозицияси ва боғ инфратузилмасини баҳолаш мақсадида Германиянинг Dan Perlman Group компаниясидан мутахассислар жалб этилган. Улар ҳозир боғни янгилаш бўйича амалга оширилаётган лойиҳанинг асосига айланган мастер-режани тайёрлаган. Янгилаш лойиҳасидан кўзланган асосий мақсадлар — жониворлар турини кўпайтириш, янги қафас (вольер)лар қуриш ва мавжудларини таъмирлаш, жониворлар реабилитацияси марказини ишга тушириш ва зоопарк ходимларининг малакасини ошириш бўйича марказини ташкил этиш, шунингдек, ташрифчилар учун замонавий технологияларни жорий этиш.

«Реконструкция лойиҳаларини ишлаб чиқишда боғ ходимлари ҳам фаол қатнашган. Улар замонавий талабларга ва ҳар бир турнинг табиий эҳтиёжларига жавоб берадиган янги экспозицияларни қуриш ва мавжуд вольерларни янгилаш бўйича ўз таклифларини берди. Ҳозирда реконструкция ишлари зоопаркнинг илмий бўлими таклифлари ва хорижий мутахассисларнинг кўрсатмалари асосида олиб борилмоқда», — дейди капитал қурилиш бўлими бошлиғи Гулнора Сулаймонова.

Реконструкция жараёнида биринчи бўлиб фламинголар қафаси янгиланди. Фламинголар биринчи марта зоопаркка олиб келинган вақти улар қушларнинг қишки павильонида сақланаётган эди, шу боис улар учун алоҳида, кенг ҳамда саёз сув ҳавзасига эга ёзги вольер қуришга қарор қилинди. Қишки вольер ҳам иситиладиган бассейн ва иссиқ пол билан жиҳозланди. Деворларга эса қушларни кўпдек қилиб кўрсатадиган кўзгулар ўрнатиб чиқилди — шу тариқа фламинголар ўзини худди ёввойи табиатдагидек катта тўда ичида ҳис қилади.

Шундан сўнг ўтган йили Исроилдан олиб келинган гамадрил маймунлари учун мўлжалланган вольер реконструкция қилинди. Улар учун ёзги қафас бунёд этилди ва у «Маймунлар» бўлимининг қишки иншооти билан махсус кўприк орқали боғланди — бу кўприк орқали маймунлар 4,5 метр баландликда одамлар боши узра юриши мумкин бўлди. Жониворларни яхшироқ томоша қилиш имкони бўлиши, шунингдек, томошабинлар хавфсизлигини таъминлаш мақсадида қафас деворлари кўп қатли мустаҳкам шишадан ўрнатилди.

«Жониворларнинг совуқда, тозалаш ва овқатлантириш вақтида павильонлар орасидаги кўчишини енгиллаштириш учун кўприк қурдик. Кўприкнинг эшикчаси (шибер) очилиши билан, маймунлар қизиқиш билан бир вольердан бошқасига қараб ҳаракатланади. Ёзги қафасда ҳозир Саша лақабли эркак маймун Юваль ва Галия номли икки урғочи билан бирга яшаяпти, қишки павильонда яна иккита урғочи маймун бор. Уларни ҳозир вақтинча ажратиб қўйишган, аммо ҳар куни уларга ҳам кўприкка чиқиш, турдошлари билан кўришиш имкони берилади», — дейди Тошкент ҳайвонот боғининг илмий ходими Феруза Мирсолиҳова.

Энг катта ўзгаришлар «Туёқлилар» бўлимининг жирафа ва зебралар яшайдиган қисмида юз берди. Иккита вольер бирлаштирилиб, Африка жониворлари бирга яшайдиган бўлди. Бу ҳудудни катталаштириш ва турлараро мулоқотни юзага келтириш имконини берди. Келгусида бу ерга Африка туяқушларини ҳам кўчириш режалаштирилган — улар ҳозир «Қушлар» бўлимида яшаяпти. Янги қўшнилар учун аллақачон усти ёпиқ қафаслар қурилган, жирафаларнинг қишки вольери эса иссиқ пол ва автоматик сув бериш тизимлари ўрнатилгани ҳолда капитал таъмирдан чиқарилган. Буғу ва туялар яшайдиган ҳудудларда ўтлоқлар янгиланиб, майдоннинг ўзи ҳам кенгайтирилган.

«Жирафаларнинг энди олиб келган вақтимиз улар ҳали бир ёшга ҳам тўлмаганди. Улар сал нарсага чўчиб кетарди, одамлардан қўрқарди. Вақтинча ёғоч тўсиқ ортида яшаган зебралар билан қўшиб юборилгач, жирафаларнинг мослашуви ҳам нисбатан тезлашди. Ҳозир бу жониворлар ўзини анча хотиржам ва дадил тутади, буни уларнинг ҳаракатларидан ҳам сезиш мумкин. Зебралар билан қўшничилик нисбатан табиий социал муҳитни ҳосил қилди, ахир табиатда ҳам бу турларнинг бир тўда бўлиб ҳаракатланиши кузатилади», — дейди Феруза Мирсолиҳова.

Филнинг очиқ вольери ҳам таъмирланди. Унда жониворни сақлаш учун зарур барча шароитлар, хусусан, сув ҳавзаси ва соябонлар ҳозирланди. Путри лақабли урғочи филнинг вольерига қўшни иншоот эса яқин вақт ичида Тошкентга олиб келиниши кутилаётган эркак фил учун реконструкция қилинди.

«Осиё ва Африка» номли янги экспозиция икки қаватли томоша майдончасига эга: биринчи қавати мустаҳкам триплекс шишасидан қурилган ёпиқ йўлак бўлса, юқори қават — очиқ томоша галереяси. У Африка жониворлари ва филнинг вольерлари орасида жойлашган. Уларни айнан томоша майдончаси ажратиб туради.

Худди шу тамойил асосида янги — «Австралия» экспозициясида ҳам икки турга мансуб жониворлар бирлаштирилган. Туяқушлар учун мўлжалланган эски вольерда иссиқ полли қўшимча қишки иншоотлар қурилган. Энди бу ерда Австралия жонзотлари — кулранг кенгурулар ва эму туяқушлари бирга яшамоқда.

«Туёқлилар» бўлими ҳам четда қолмаган: Камерун эчкилари вольерига ёғоч платформалар, арғимчоқ ва кўприкчалар ўрнатиб чиқилган. Биноларнинг олд томони, хизмат хоналари таъмирланган. Ёлдор қўйлар, Камерун эчкилари, ланлар (буғу тури), гарн антилопалари ва бошқа хил туёқлилар сақланадиган қафасларнинг панжаралари алмаштирилди.

Реконструкция жараёни тропик жониворлар учун махсус иқлим шароитларини яратиш имконини берувчи климатронни ҳам қамраб олди. «Тўтиқушлар» ва «Маймунлар» бўлимларида косметик таъмирлар қилинди. Тозалаш қийин бўлган ва кўришни қийинлаштирувчи темир панжаралар ва оддий ойналар ўрнига мустаҳкам триплекс панеллар ўрнатилди. Бу янгилик жониворлар томошасини янада яхшилади ва экспозицияни тозалашни осонлаштирди. Маймунларнинг вольерларидаги декорацияларнинг янгиланиши ва ёрқин рангларнинг қўшилиши уларнинг умумий кайфиятига яхши таъсир қилди, чунки маймунлар рангларин ажрата олади.

«Ўйинчоқлар ҳамда дор йўли, гамак, арқон нарвонлар, осма охур каби маконни бойитиш воситалари маймунларга ўзининг табиий хулқ-атворини фаолроқ намоён қилиш имконини беради. Цезарь лақабли орангутан гамакда ётишни, чамбарак ўйнашни ва конусларни бошига қалпоқ кийиб олишни яхши кўради. Гиббонлар автошиналардан ясалган арғимчоқларда мазза қилиб учади, макака ва мартишкалар эса осма охурларга осилиб олиб, ундан егулик олиб ейишга ишқибоз», — дея тушунтиради Феруза Мирсолиҳова.

Ёзда бўри ва айиқларнинг ёзги вольерлари таъмири битди. Янгиланган дизайн ярусли конструкциялар ва яшил қопламни ҳам ўз ичига олган, бу эса жониворлар ҳаракатланиши мумкин бўлган майдонни кенгайтирган ва уларнинг жисмоний фаоллиги учун имкониятларни кўпайтирган. Бўрилар учун, улар яшириниб, дам ололиши учун, қоя ва ғорларнинг имитацияси қилинган. Айиқларнинг вольерларида эса ёғоч ходалар, айланувчи столлар ва тебранма стуллар билан ўйнаса бўладиган майдончалар пайдо бўлган. Буларнинг бари уларнинг жисмоний фаоллиги ва ақли стимуляциясига таъсир қилади.

«Айиқлар ярусли янги конструкциялар бўйлаб югуришни, унинг турли жойларидан егуликларни топишни ва ташрифчилар кўра оладиган баландликда осилиб, дам олишни жуда яхши кўради. Рауль ва Зинка лақабли айиқларимиз бу ерда жуда кўп вақт ўтказади. Бўриларга ҳам вольернинг иккинчи поғонасидаги яшил қоплама жуда ёқди. Ҳаммадан ҳам Боня лақабли урғочи бўримиз яхши кўради уни», — дейди Феруза Мирсолиҳова.

Ҳозирда йўлбарс ва шерларнинг вольерларида ҳам худди шундай дизайнерлари ишлари олиб борилмоқда. Бу жониворларнинг вольерларига ҳозиргача ёғоч платформалар ўрнатилиб, қум сепиб бўлинган.

«Реконструкциядан сўнг, вольерлардаги шароит табиийсига яқинлашди. Жониворлар майса, қум, шағал, ёғоч тарашаси каби табиий майдон узра ҳаракатланиш имконига эга, бу уларнинг саломатлиги учун ҳам фойдали. Улар завқ билан вольерларнинг янги бурчакларини ўрганади, ўйин ва дам олиш ускуналаридан фойдаланади, ўт-ўлан ва юмшоқ қум устида думалаб ётади», — дейди Феруза Мирсолиҳова.

Унинг сўзларига кўра, янгиланган вольерлар маконни бойитишнинг янги услубларидан фойдаланиш имконини беради. Масалан, турли сатҳларга ўйинчоқлар, буюмлар ва хўракларни қўйиб чиқиш, шунингдек, уларни яшириб қўйиб, жониворларни ўзининг табиий кўникмаларини намойиш этишга мажбурлаш мумкин. Вольерларда зоопарк «аҳолиси» билан тренинглар ўтказиш мумкин бўлган жойлар ҳам кўзда тутилган, унда, хусусан, ҳайвонларни ветеринария кўригидан нисбатан осон ўтказиш мумкин.

Зоопарк директори Азамат Мақсудовнинг сўзларига кўра, фақат инфратузилма эмас, балки коллекция ҳам янгиланган. Ҳайвонот боғида жирафалар, зебралар, Патагония маралари, бенгал йўлбарслари, оқ шерлар, пантералар, шунингдек, йўлбарс питоннинг альбиноси, шиншиллалар ва катта кулранг кенгурулар пайдо бўлди.

Энди раҳбарият каркидонлар, мушуксимон лемурлар, капибаралар, йўлбарслар, эркак фил ва япон турналарини олиб келмоқчи. Улар учун янги экспозициялар ташкил этилади.

Боғ ходимлари ҳам эътибордан четда қолгани йўқ. «Қўлга ўргатилган ҳайвонлар», «Йиртқичлар», «Туёқлилар» ва «Қушлар» бўлимларида хизмат хоналари таъмирланди. Деярли барча биноларда сантехника, дераза ва эшиклар алмаштирилди. Ошхона тартибга келтирилди, янги иситиш тизими ўрнатилди.

Реконструкция ташрифчилар учун мўлжалланган ҳудудларни ҳам қамраб олди. 2022 йил баҳорида боғнинг ғарбий қисмида назорат пункти ва бепул автотураргоҳи бор янги дарвозаси очилди. Асосий дарвоза ҳозирда таъмирлаш учун ёпилган ва 2025 йил бошида очилиши кутилмоқда.

Одамлар зоопаркка қулай келиб-кетиши учун муассасага кириш жойлари пандуслар билан жиҳозланган, санузеллар таъмирланган ҳамда она ва бола хоналари қўшилган. Йўлакча ва тротуарларни янгилаш, фаввора ва микроклиматлар ташкил этиш, скамейкалар ўрнатиш ишлари давом этмоқда. Боғ ҳудудида ёзги верандаси ва 46 ўринли зали бор «Байрам» кафеси ҳам очилган.

Адашиб қолмаслик учун бутун боғ бўйлаб йўлкўрсатгичлар (навигация) ўрнатиб чиқилган. Вольерларга эса ҳар бир турнинг ўзига хосликлари ҳақида маълумот берувчи ахборот лавҳалари илинган.

Болалар ўйин аттракционларини жониворлардан узоқроққа — рекреацион зонага кўчириш ва уларнинг шовқинини имкон қадар камайтириш режалаштирилмоқда. Бундан ташқари, боғ ичидаги егулик сотадиган дўкончалар сонини уч баробар қисқартирилади. Зоопарк ҳудудидаги тирлар эса аллақачон йўқ қилинган.

«Биз видеокузатув тизимини янгилаб, ташрифчиларнинг хатти-ҳаракатларини кузатиб туриш ва жониворларни ҳимоя қилиш учун қўшимча камералар ўрнатдик. Айрим бўлимларда вольерлар олдида ходимлар навбатчилик ҳам қиляпти. Улар келган меҳмонлар жониворларни овқатлантирмаслиги ёки уларнинг қафасига чиқинди ташламаслигини назорат қиляпти. Шунингдек, жониворлар еб қўйиши эҳтимоли билан боғлиқ бахтсиз ҳодисаларнинг олдини олиш мақсадида полиэтилен идишда бўладиган ҳар қандай маҳсулот савдосини тақиқладик. Илмий бўлимимиз алоҳида турларни боқишда фойдаланилиши мумкин бўлган маҳсулотлар рўйхатини тузди, улар тегишли қафаслар олдида қоғоз идишларда сотилади», — дейди Гулнора Сулаймонова.

Келаси йили маймунлар учун қишки қишки маймунхонадан кириб-чиқиш имконига эга бўлган янги ёзги вольерлар қурилиши режалаштирилган. Юқорида таъкидланганидек, ҳозирча гамадрил маймунлари учун шунақаси қуриб бўлинган. Ходимлар Цезарь лақабли орангутаннинг ёзги вольерини ҳам янгиламоқчи ва унинг учун кенг қишки қафас қурмоқчи.

Зоопаркдаги ўзгаришлардан яна бири сифатида «Йиртқичлар» бўлимида пантералардан иборат янги экспозиция ташкил этилишини айтиш мумкин.

«Сув қушлари» бўлимидаги турналар учун, улар қишни қушхонада ўтказишларига зарурат туғилмаслиги учун, ёзги вольерининг ёнидан қишки иншоот қурилиши кўзда тутилган.

Яқинда капитал таъмирдан чиққан «Қўлга ўргатилган жониворлар» бўлимида оғмахонлар, қуёнлар, денгиз чўчқачалари, типратиканлар, олмахон ва тошбақалар очиқ ҳавода сайр қила олиши учун ёзши вольерлар қурилади.

«Террариум» ва «Аквариум» бўлимлари ҳам капитал таъмирга муҳтож бўлиб турибди. Умуман, балиқлар бўлими бу жараёндаги энг мураккаб лойиҳа, чунки бунда барча аквариумлар ва техник тизимларни янгилаш зарур. Бунда, шунингдек, сув ҳарорати, фильтрация ва ёритиш каби экотизимнинг ўзига хосликларини ҳам инобатга олишга тўғри келади.

«Ҳайвонот боғимиз ўз «аҳолиси»нинг ҳаёт сифатини яхшилаб, бу муҳим ишдаги ютуқларини жамиятга кўрсатиб, ривожланишда давом этяпти», — дея таъкидлади Азамат Мақсудов.

Боғдаги барча қурилиш-таъмирлаш ишларини 2025 йилда якунлаш режалаштирилган. Бу ишларга қарамай, зоопарк аввалгидек тартибда ишлашда давом этмоқда. Унга ҳар куни соат 8:00 дан 20:00 гача бориш мумкин.