ФОТО: МАДИНА АЪЗАМ
«Ногиронлиги бор шахсларга имтиёз эмас, имконият керак»
Адабиёт ва АКТни бирлаштирган Мирали Ғиёсов ҳикояси
У ўзбек тилидаги нутқ синтезатори, «Китоб Плюс» лойиҳаси муаллифларидан. Ҳозир ўзи ўқиган кўзи ожиз болалар мактабида дарс беради, журналларда ишлайди. Жамият ва инсон орасида тўсиқлар бўлсагина киши ўзини ногирон ҳис қилади, деб ҳисобловчи Мирали Ғиёсов — «Ирода» лойиҳасининг навбатдаги қаҳрамони.
У ўзбек тилидаги нутқ синтезатори, «Китоб Плюс» лойиҳаси муаллифларидан. Ҳозир ўзи ўқиган кўзи ожиз болалар мактабида дарс беради, журналларда ишлайди. Жамият ва инсон орасида тўсиқлар бўлсагина киши ўзини ногирон ҳис қилади, деб ҳисобловчи Мирали Ғиёсов — «Ирода» лойиҳасининг навбатдаги қаҳрамони.
«Ирода» — синовларга бой ҳаёти ҳақида ҳикояси бор, аммо ўзи ҳақида гап кетганида биринчи галда бошқалардан фарқли жиҳатларига эмас, балки унинг ҳам инсон эканлигига, қобилияту салоҳиятига эътибор қаратилишини истовчи ватандошларнинг кечмишлари бериб бориладиган лойиҳадир. Унда ўз ҳаёт ҳикояси билан бўлишмоқчи бўлганлар Телеграм’да @Iroda_loyihaBot орқали боғланиши мумкин.
Компьютерни Мирали учун бирор тўсиғи йўқ, виртуал имкониятлар ёрдамида реалликни қулайлаштирадиган билимлар сайёрасининг дарвозаси дейиш мумкин. Ноутбукини ёқиши билан икки карра (2х) тезликда гапирувчи нутқ синтезатори эса унинг виртуал оламдаги йўлбошчиси. У имкониятлар сероб бу сайёрада клавишлараро «қадам ташловчи» бармоқлари ёрдамида саёҳат қилади.
Болалик
Ногиронлиги бўлган шахслар ё оиладаги ягона ногиронлиги бўлган киши сифатида дунёга келади, ёки у туғилган оиланинг бошқа вакилларида ҳам ногиронлик бўлади. Биринчи хил оилаларда кўпинча боланинг ногиронлигини яшириш, уни аяш кузатилса, иккинчисида ота-она ўз ҳаёт тажрибаси, бошидан кечирганларидан келиб чиқиб, фарзандини мустақил ҳаракатга ўргатади, катта ҳаётга тайёрлайди. Худди Миралининг оиласида бўлгани каби.
Унинг ота-онаси — асли форишлик, Тошкентдаги кўзи ожиз болалар учун ихтисослаштирилган 77 сонли «Нурли маскан»да бирга ўқиган Абдуллоҳ ака ва Меҳринисо опа ҳам тўнғич фарзанди келгусида қоқилмаслиги учун унга бор меҳри ва билимини берган. Бир вақтлар ўқитувчиликдан ташқари савдо-сотиқ билан шуғулланиб, Тошкентдан уй олган отаси мустақиллик борасида Миралига зўр намуна бўлган.
реклама
Миралининг оиласи яшайдиган Чилонзор-9 мавзесида кўриш бўйича ногиронлиги бўлган шахслар кўп, шу сабабли ҳам чор-атрофдаги йўллар, чорраҳаларда «Кўзи ожиз пиёдалар» йўл белгисини нисбатан кўп учратасиз. Абдуллоҳ аканинг тушунтиришича, Кўзи ожизлар жамияти шу яқин атрофда жойлашган, илгари бу ерларда кўриш бўйича ногиронлиги бўлганлар ишлаши учун мўлжалланган корхоналар бўлган, махсус уйлар қурилган.
“
Биз шу ҳудудда яшаганимиз билан уйимизни ўзимиз сотиб олганмиз. Уйсизлик одамни сарсон қилади. Албатта, уйни сотиб олиш осон бўлмаган. Лекин ҳаракат қилсанг, мақсадга етиш йўлида ногиронлик ҳам тўсиқ бўлолмаслигига амин бўлдим.
Чилонзорнинг бу қисмида аҳоли кўриш бўйича ногиронлиги бор шахслар билан эскитдан доимий мулоқотда бўлгани учунми, Мирали болалигида ҳам бирор камситувчи вазиятга дуч келмаган. Аксинча, кўчадан бери келмай, кўришда нуқсони йўқ тенгқурлари билан баб-баравар ўйнаб юраверган: ҳамма болалар қатори дарахтга осилиб, довча қоққан, болаларча шумлик билан олча териб қочган. Оғайнилари билан муз учишга бориб йиқилганида, жони қаттиқ оғриб, йиғласа-да, лат еганини уйдагиларидан яширган. Айтса, уни худди кўчага чиқармай қўйишларидан, севимли дўстларидан ажралиб қолишидан қўрққан.
Абдуллоҳ аканинг сўзларига кўра, шаҳарда кўриш бўйича ногиронлиги бор шахсларни камситувчи гап-сўзларни кўп эшитмайсиз, аммо қишлоқ жойларда, айниқса, чекка ҳудудларда аҳвол нозикроқ.
«Қишлоғимизда кўзи ожиз болалар асосан уйда — изоляцияда яшаган. Катталар уларни еса-ичса бўлди, деб ўйларди. Номаъқул муносабатда бўладиганлар ҳам учрарди», — дейди ногиронлиги бўлган шахсларга одамларнинг ачиниб қарашини ёқтирмайдиган Абдуллоҳ ака. Унинг фикрича, бирор бир ногиронлиги бор киши эмас, балки ақлини, кўзининг нурини нотўғри, кераксиз нарсаларга сарфлаётганлар бечора.
«Компьютерда тўсиқ йўқ, лекин ҳаётда ундай эмас»
Болаликдаги қизиқишлар, оиладаги муҳит келажакдаги касб борасидаги танловга, қайсидир маънода, таъсир кўрсатади. Шеър ва рубоийлар ёдлашни, аудиоспектакллар эшитишни ёқтирган ёш дўстимизда ҳам шундай бўлган. Китобларни энг яхши ҳамроҳ деб билувчи Мирали ўқиш учун Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг адабиёт йўналишини танлаган.
Инсон қайси касб эгаси бўлишидан қатъи назар, уни адабиёт билан боғласа — муқобили йўқ, алмаштириб бўлмайдиган кадрга айланади, деб ҳисоблайдиган Мирали буни кўп китоб ўқиганлар ҳар қандай жараёнда ҳам креатив ечим топа олиши билан изоҳлайди. Бу мулоҳазага ўзи ҳам амал қилган ҳолда, адабиёт ва компьютер имкониятларини бирлаштиришга ҳаракат қилади.
Инсон қайси касб эгаси бўлишидан қатъи назар, уни адабиёт билан боғласа — муқобили йўқ, алмаштириб бўлмайдиган кадрга айланади, деб ҳисоблайдиган Мирали буни кўп китоб ўқиганлар ҳар қандай жараёнда ҳам креатив ечим топа олиши билан изоҳлайди. Бу мулоҳазага ўзи ҳам амал қилган ҳолда, адабиёт ва компьютер имкониятларини бирлаштиришга ҳаракат қилади.
8 синфда ўқиётганида биринчи марта компьютерли бўлган Мирали ўша куниёқ керакли дастур ва нутқ синтезаторини ўрнатган, ундан фойдаланишни мустақил ўрганган. 2017 йил эса Вьетнамдаги «Global IT Challange» танловида ўзбекистонлик жамоадошлари билан «Excelent Challenger» номинациясида ғолиб чиққан.
“
Компьютерда ҳамма билан бир хил ишлайман. Ишлаётганимда ногиронликни унутаман. Бировдан ўзимни асло кам ҳис қилмайман, аксинча, устун деб биламан. Чунки компьютерда имконият кўп, тўсиқ — йўқ. Лекин жамият компьютердагидек эмас — ижтимоий ҳаётда барьерлар бор. Кўчада юрганда, ишга кираётганда ўша тўсиқларга дуч келасиз. Масалан, иш берувчилар ногиронлик аломати борларни ишга олишга чўчийди.
Миралининг фикрича, бундай ноўрин қўрқув аслида нотўғри пропаганда маҳсули — медиада ногиронлик масалалари гўёки катта бахтсизликдек ёритилишининг оқибати. Мирали кўриш бахт, лекин кўрмаслик ҳам бахтсизлик эмаслигига ишонади.
«Масалан, Америкадаги кўзи ожиз инсон ўзини бошқалардан кам ҳисобламайди. Чунки у ерда барча шароитлар таъминланган, бу шароитларни, ҳуқуқларни таъминлаш зарурлигига доир ҳамма нарса эса қонун билан мустаҳкамлаб қўйилган», — дейди у.
Миралининг айтишича, нафақат иш берувчиларнинг, умуман ҳамманинг янглиш фикри ўзгариши учун ногиронлик масаласига тўғри ёндашиш лозим.
Миралининг айтишича, нафақат иш берувчиларнинг, умуман ҳамманинг янглиш фикри ўзгариши учун ногиронлик масаласига тўғри ёндашиш лозим.
Ногиронлик масаласига ёндашувнинг
бир неча модели бор:
бир неча модели бор:
1
Хайрия модели
Бу моделда ногиронлиги бўлган шахсларни маълум бир кунларда йўқлаб туриш, уларга моддий рағбат, пул, совғалар бериш керак, деб ҳисобланади.
2
Тиббий модель
Ногиронликка касаллик сифатида, ногиронлиги бор шахсларга бемордек муносабатда бўлинади.
3
Қаҳрамон модели
Бу моделда ногиронлиги бўлган шахслардан қаҳрамон ясалади. Ногиронлиги бўлишига қарамай, у фалон ишларнинг уддасидан чиқяпти, дейилади ва шу тариқа бошқалар шукр қилишга чақирилади.
4
Ижтимоий модель
Бунда ногиронлиги бўлган шахс ҳамма қатори тенг кўрилади. Жамиятга интеграциялашиши учун ижтимоий ҳаётда шароит яратилади.
Миралининг айтишича, қотиб қолган тушунчалар сабаб, кўпчилик ногиронлиги бўлган шахсларнинг ҳам ҳамма қатори оддий одам эканини унутиб қўяди.
«Бирор сана баҳона берилган совға-салом — ечим эмас. Ногиронлиги бўлган шахсга имтиёз эмас, имконият керак. Пул эмас, пул топиши учун имкон зарур. Шу ғояни илгари сурувчи ижтимоий модель шу боисдан ҳам ногиронлик масаласига энг яхши ёндашув ҳисобланади», — дейди у.
«Бирор сана баҳона берилган совға-салом — ечим эмас. Ногиронлиги бўлган шахсга имтиёз эмас, имконият керак. Пул эмас, пул топиши учун имкон зарур. Шу ғояни илгари сурувчи ижтимоий модель шу боисдан ҳам ногиронлик масаласига энг яхши ёндашув ҳисобланади», — дейди у.
Ўрганиш ва ўргатиш завқи
Технологик ечимлар, имкониятлар барчанинг ҳаётини енгиллаштириши, осонроқ қилиши маълум. Буни Мирали ҳам жуда яхши билади. Масалан, биргина «Survive the Wild» номли, кўзи ожизлар учун мўлжалланган ўйинни ўйнаш орқали ҳам (овозга асосланган бу каби ўйинлар қулоқчин тақиб ўйналади) дунёнинг турли бурчагидаги кўзи ожиз инсонлар билан танишиш, мулоқот кўникмалари шаклланиши мумкин.
реклама
Ёки сунъий идрокка расм ташлаб, суратнинг қандай кўринишга эгалиги ҳақида маълумотни эшитса ҳам бўлади. Бу каби рақамли имкониятлар ҳаётини қулайлаштиргани учун ҳам «Бир сафда»да журналида мухбир, «Tiflo Media» аудиожурналида овоз режиссёри ва монтажчи бўлиб ишлайдиган Мирали ўрганганларини бошқалар билан бўлишгиси келади. Шу мақсадда у даромади яхши бўлган эски иши — Click’даги операторлигини ташлаб, «Нурли маскан»да болаларга компьютер билимларидан сабоқ беришни афзал билган.
реклама
У ҳозир 8−9 синф ўқувчиларига Word, Excel каби офис дастурларини, браузердан қандай фойдаланишни, кўзи ожизлар учун керак бўладиган дастурларни, ўқувчилари билиши муҳим бўлган жиҳатларни ўргатади ва жараёндан ўзи катта завқ олади. Умуман, ўқитувчиликни бошлашига янги тажриба орттириш иштиёқи ва қилаётган ишидан завқ олишни истаги ҳам сабаб бўлган.
“
Операторликдан асабларим чарчагани, диссертация ёзишга вақт ажрата олмаганим учун ҳам кетдим. Мен у ишдан фақат пул олдим, завқ эмас. Моддият биринчи ўринда бўлса, инсон ўша ишнинг қули, завқ олса — иш унинг қули. Одам ўз ишидан завқланиб, мазза қилиб меҳнат қилгани маъқул.
Билим ёруғликка ўхшайди. У қанча кўп тарқалса, дунё ҳам шунчалик ёруғроқ, ҳаёт ҳам шунчалик чароғон. Шунгамикин, Миралига «Нурли маскан»да ишлашни таклиф қилган раҳбари: «Ўзингга ўхшаган ҳеч бўлмаса тўрт ўқувчини тайёрлай олсанг ҳам, кейин улар ҳам билимларини бошқалар билан бўлишади», деган.
Кўриш бўйича ногиронлиги борлар орасидан компьютердан бемалол фойдалана оладиган, дастурчилик билан шуғулланадиган ёш кадрларнинг етишиб чиқиши Мирали каби стартапчилар учун ҳам манфаатли. Чунки лойиҳалар кўп, мутахассис эса кам, шу боис кўп иш ғоя муаллифининг ўзига қолиб кетади. Ёш кадрларни ўзига мослаб тайёрласа, яхши ҳамкасб ҳам тайёр-да.
Кўриш бўйича ногиронлиги борлар орасидан компьютердан бемалол фойдалана оладиган, дастурчилик билан шуғулланадиган ёш кадрларнинг етишиб чиқиши Мирали каби стартапчилар учун ҳам манфаатли. Чунки лойиҳалар кўп, мутахассис эса кам, шу боис кўп иш ғоя муаллифининг ўзига қолиб кетади. Ёш кадрларни ўзига мослаб тайёрласа, яхши ҳамкасб ҳам тайёр-да.
Лойиҳалар
Миралини стартапчи дедик. Чиндан шундай. У талабалик вақти кўнгиллилар студиясини ташкил этиб, китоб ва матнларни овозлаштира бошлаган. Бакалавриат ва магистратурани тамомлаганига қарамай, овозлаштириш бўйича 6 йиллик иши, қатор фойдали лойиҳаларда қатнашгани, хусусан, нутқ синтезатори ишлаб чиққанини қадрлаган университет маъмурияти унинг ҳозир ҳам студиядан фойдаланишига қаршилик қилмайди.
Мирали нутқ синтезатори устида дўсти Абдулазиз Салимов ва россиялик бир дастурчи билан ҳамкорликда ишлаган. Бу унинг Абдулазиз билан бирга қилган биринчи ва охирги лойиҳаси эмас. Иккови «Шароит плюс» ногиронлар жамоат бирлашмаси кўмагида ишлаб чиқилган «Китоб Плюс» лойиҳасининг раҳбари ҳам ҳисобланади. Йигитлар фақат кўриш бўйича ногиронлиги борлар учун мўлжалланган бу лойиҳа мазмуни, унинг кўзи ожизлар учун нечоғлик фойдали ва керакли экани ҳақида у ишга тушганида, 2023 йил ноябрида «Газета.uz»га гапириб берганди.
Аммо лойиҳанинг ҳозирги аҳволи яхши эмас. Гап шундаки, «Китоб Плюс» Ёшлар ишлари агентлиги томонидан ажратилган 4 ойлик грант маблағлари эвазига ишлаб чиқилган бўлиб, грант аллақачон тугаган. Шунинг учун ҳам лойиҳани сақлаб туриш ва ривожлантириш билан боғлиқ масалалар унинг муаллифларини бироз қийин аҳволга солиб қўйган.
Аммо лойиҳанинг ҳозирги аҳволи яхши эмас. Гап шундаки, «Китоб Плюс» Ёшлар ишлари агентлиги томонидан ажратилган 4 ойлик грант маблағлари эвазига ишлаб чиқилган бўлиб, грант аллақачон тугаган. Шунинг учун ҳам лойиҳани сақлаб туриш ва ривожлантириш билан боғлиқ масалалар унинг муаллифларини бироз қийин аҳволга солиб қўйган.
“
Ишлаб чиқилган мобил дастур мунтазам янгилаб борилиши керак. Фойдаланувчига қизиқ бўлиши учун янги китобларни ҳам қўшиш керак. «Китоб Плюс» ишлаяпти, лекин кома ҳолатида — янги контент қўйилмаяпти, дастур янгиланмаяпти. Бунга пул керак. Қолаверса, лойиҳа мунтазам ишлаши учун серверга ҳам тўлов қилиш керак.
Миралининг тушунтиришича, аудиокитоблар юкланадиган серверлар 1−2 терабайт хотирага эга бўлади. Ундан юзлаб, минглаб одам фойдалангач, ресурс ҳам, тўланадиган пул миқдори ҳам ошади. «Ҳозир қўлимиздан келгани — мобил дастурларнинг ишлаб туриши учун сервер пулини тўлаб туриш бўляпти, холос», — дейди у.
У лойиҳа фаолияти тўхтаб, ўчиб кетгудек бўлса, шунча меҳнати ҳавога учишидан эмас, балки одамларнинг ишончига путур етишидан кўпроқ хавотирда. Чунки уйда ўтириб китоб ё аудиоспектаклни онлайн тинглаш имконини берадиган лойиҳани ўзбекистонлик кўзи ожизлар кўпдан бери кутган эди.
У лойиҳа фаолияти тўхтаб, ўчиб кетгудек бўлса, шунча меҳнати ҳавога учишидан эмас, балки одамларнинг ишончига путур етишидан кўпроқ хавотирда. Чунки уйда ўтириб китоб ё аудиоспектаклни онлайн тинглаш имконини берадиган лойиҳани ўзбекистонлик кўзи ожизлар кўпдан бери кутган эди.
“
Баъзилар аудиокитобларни «Мutolaa» дастуридан фойдаланиб эшитса бўлмайдими, дейиши мумкин. Биринчидан, у дастур кўриш бўйича ногиронлиги бўлган шахсларга мослаштирилмаган (ваҳоланки, шундай мослаштириш бўйича тайёр стандартлар бор). Қолаверса, Марракеш шартномаси «Мутолаа» учун амал қилмайди, шу боис унда муаллифлик ҳуқуқларини бузмай туриб исталган китобни эшитиш, унга исталган китобни юклаш имкони йўқ. «Китоб Плюс»да эса, айнан Марракеш шартномасининг шарофати билан, исталган китобдан фойдаланса бўлади.
2013 йилнинг июнида Марокашнинг Марракеш шаҳрида кўзи ожиз ёки бошқа ногиронлиги бўлган шахслар учун нашр этилган асарлардан фойдаланишни осонлантириш бўйича шартнома имзоланган. Бу шартноманинг асосий афзаллиги — кўзи ожиз ёки бошқа ногиронлиги сабаб босма нашр этилган маълумотларни қабул қилиш имконияти чекланган шахслар манфаати учун муаллифлик ҳуқуқига чеклов ва истиснолар ўрнатилган, асарларнинг нусхаларидан фойдаланиш мумкин бўлган форматда тайёрлаш, кўпайтириш, тарқатишга рухсат берилган.
Яъни, «Китоб Плюс» аниқ мақсадли аудитория — фақат кўзи ожиз фойдаланувчилар учун мўлжаллангани боис, муаллифлик ҳуқуқи муаммосидан хавотирланмай, унга исталган китобнинг аудио кўринишини юклаш мумкин.
«Шунинг учун ҳам "Китоб Плюс" Ўзбекистондаги салкам 80 минг кўзи ожиз учун энг керакли лойиҳалардан бири. Ижтимоий масъулиятни зиммасига олишга тайёр бизнес вакиллари зора бизни эшитиб қолса, балки, ёрдам бериш истаги пайдо бўлар, деб бу ҳақда кўп жойда гапиришга ҳаракат қиляпмиз», — дейди у.
Яъни, «Китоб Плюс» аниқ мақсадли аудитория — фақат кўзи ожиз фойдаланувчилар учун мўлжаллангани боис, муаллифлик ҳуқуқи муаммосидан хавотирланмай, унга исталган китобнинг аудио кўринишини юклаш мумкин.
«Шунинг учун ҳам "Китоб Плюс" Ўзбекистондаги салкам 80 минг кўзи ожиз учун энг керакли лойиҳалардан бири. Ижтимоий масъулиятни зиммасига олишга тайёр бизнес вакиллари зора бизни эшитиб қолса, балки, ёрдам бериш истаги пайдо бўлар, деб бу ҳақда кўп жойда гапиришга ҳаракат қиляпмиз», — дейди у.
Мирали дўстлари билан яна бир қизиқ лойиҳа тайёрлаган, аммо уни амалга ошириш учун ҳам бақувватроқ донор керак, чунки лойиҳа қиймати оз эмас, кўп эмас, нақ 600 млн сўм атрофида.
Лойиҳага кўра, бир сухандонга ўзбек тилининг беш хил — бадиий, публицистик, сўзлашув, расмий ва илмий нутқ услубида 20 соатдан, жами 100 соатлик матн ўқитилади. Сўнг шу овозлардан фойдаланиб, сунъий идрок асосида ўзбек тилида беш услубда ўқий оладиган нутқ синтезатори ишлаб чиқилади.
Миралининг тушунтиришича, бундай синтезаторнинг афзал тарафи — ҳар қандай матнни, хусусан, китобни ҳам одамга ўқитгандан кўра нутқ синтезаторига ўқитиш арзонроқ тушади.
Лойиҳага кўра, бир сухандонга ўзбек тилининг беш хил — бадиий, публицистик, сўзлашув, расмий ва илмий нутқ услубида 20 соатдан, жами 100 соатлик матн ўқитилади. Сўнг шу овозлардан фойдаланиб, сунъий идрок асосида ўзбек тилида беш услубда ўқий оладиган нутқ синтезатори ишлаб чиқилади.
Миралининг тушунтиришича, бундай синтезаторнинг афзал тарафи — ҳар қандай матнни, хусусан, китобни ҳам одамга ўқитгандан кўра нутқ синтезаторига ўқитиш арзонроқ тушади.
«Тошкент ҳатто етти муччаси соғ кишилар учун ҳам ноқулай»
Мирали аудиодарслар ёрдамида турк тилини мустақил ўрганган. Кўзи ожизларнинг онлайн-платформасида Туркиядан дўст орттириб, тил билиш даражасини янада яхшилаган. Натижада Тomer сертификатини олган, мустақил тарзда Истанбулга саёҳат ҳам қилиб келган. Ота-онаси аввалига унинг бир ўзини чет элга юборгиси келмаган, аммо маҳалладаги бир тадбирда ўғлининг туркиялик меҳмонларга туркчасига миннатдорлик билдирганини эшитгач, ундан фахрланиб, сафарга рози бўлган.
Истанбул ва Москвага қилган сафарларидан келиб чиқиб, Мирали Тошкентни ҳатто соғлом кишилар учун ҳам ноқулай шаҳар, деган хулосага келган. Унга бу ерда йўл ва тротуарларнинг кутилмаганда тугаб қолиши, ариқларнинг хавфсиз кўринишга келтирилмаслиги ғалати туюлади.
Истанбул ва Москвага қилган сафарларидан келиб чиқиб, Мирали Тошкентни ҳатто соғлом кишилар учун ҳам ноқулай шаҳар, деган хулосага келган. Унга бу ерда йўл ва тротуарларнинг кутилмаганда тугаб қолиши, ариқларнинг хавфсиз кўринишга келтирилмаслиги ғалати туюлади.
- ТранспортУ аниқ белгилаб, кўрсатиш имкони борлиги учун ҳам бир жойдан бошқасига етиб бориш учун одатда Yandex Taxi хизматидан фойдаланади. Такси унинг уйи кириш йўлаги (подъезди)дан бошқа жойга бориб қолган бўлса, ҳайдовчига қўнғироқ қилиб, сигнал чалиб юборишини сўрайди. Уйга қайтишда ҳам такси одатда хонадонининг кириш йўлаги олдида тўхтайди. Мабодо бошқа жойда тушириб кетса ҳам, Мирали ўз подъездини топа олади — йўлак олдидаги ўриндиқ тепасида соябон йўқ бўлса, демак, бу бошқа жой.
Тошкентда автобусларнинг ҳаммаси ҳам «гапирмайди», шу боис Мирали жамоат транспортига чиқиш зарурати пайдо бўлса, имкон қадар метрога тушишга ҳаракат қилади. Лекин, унинг фикрича, метрополитен ҳам аҳолининг барча қатламлари учун қулай эмас.
“
Ногиронлиги бор шахслар аравачада қандай қилиб зинадан тушади? Тўғри, одамларимиз савобталаб, қараб турмай, ёрдам беради. Лекин нега кап-катта одам бировдан ёрдам олиши, бунга муҳтож бўлиши керак? Метрода Истанбулдаги каби лифтлар бўлса эди, нафақат юриш бўйича ногиронлиги борлар, балки кексалар, боласини аравачада олиб юрган ота-оналарга ҳам айни муддао бўларди.
- СветофорЎзи яшайдиган маҳаллада «гапирувчи светофор» борлиги учун Мирали йўлни кесиб ўтишга қийналмайди. Аммо бундай светофорлар Тошкентнинг ўзида саноқли, вилоятлардаги аҳвол ҳақида-ку гапирмаса ҳам бўлади.
Бир тасаввур қилиб кўринг — 37 млн аҳоли яшовчи мамлакатда минглаб светофорлар бўлсаю, лекин уларнинг бирортаси ишламаса, одамлар улардан фойдаланиб йўлдан ўтолмаса, унда светофордан нима наф? Кўриш бўйича ногиронлиги бўлган шахслар «кўрадиган» манзара тахминан шундай — улар учун светофорнинг сигналлиси, «гапирадиган»ларидан бошқаси амалда ишламайди.
“
Светофори гапирмайдиган йўлдан ўтмоқчи бўлсам машиналар овозини диққат билан эшитаман. Шовқин камайганидан кейингина, имкон қадар одамлар ўтаётган пайт уларга қўшилиб ўтаман. Кўп ҳолда ўткинчилар ёрдам беради — буни нотўғри тушунмайман, лекин йўлдан ўзим, мустақил равишда ҳамма каби ўта олишим керак, деб ҳисоблайман. Бунинг учун шароит қилиниши керак.
- ДўконларКичик дўконларда керакли нарсаларни топишда сотувчилар кўмаклашгани учун Мирали одатда ҳеч қандай муаммога дуч келмайди. Катта супермаркет тармоқларига эса бирор яқини билан боришга ҳаракат қилади. Бир ўзи бориб қолса, ичкарига кириши билан кассадан эшитиладиган сигнал томон юриб, ходим бириктириб беришларини сўрайди.
- БанкоматларЎзбекистонда кўриш бўйича ногиронлиги бор 77 мингдан ортиқ одам яшайди. Уларнинг аксарияти иш ҳақини, ишламайдиганлари нафақасини пластик картада олади. Аммо, Миралининг сўзларига кўра, Ўзбекистонда бирорта ҳам «гапирадиган банкомат» йўқ. Ваҳоланки, банкоматларнинг «гапириши», ривожланган Европа мамлакатларини қўя туринг, ҳатто Туркия ва Россияда ҳам аллақачон одатий ҳолга айланган.
“
Биз ҳам ишлаб топган пулимизни эл қатори пластик картада оламиз — замонавий дунёда энг қулай ечим шу. Аммо биздаги банкоматларда овозли режим йўқлиги, аравачада борган одамга банкомат экрани баландлик қилгани учун ўзимиз ишлаб топган пулни нақдлаштириб олиш учун ҳам бошқаларнинг ёрдамига муҳтож бўламиз. Бу жуда ёмон. Пул — ҳамманинг бирламчи эҳтиёжи. Пулини нақдлаштириш учун бошқа одамдан ёрдам сўрашга мажбур бўлганида, киши ўзини худди ногирондек ҳис қилади.
Мирали ногиронликни касаллик эмас, балки тўсиқларнинг пайдо бўлиши, дея таърифларкан, шаҳарсозлик, таълим, меҳнат, тиббиёт ва умуман барча соҳаларда қарорлар қабул қилинаётганида аҳолининг барча қатлами ҳисобга олиниши муҳимлиги, ногиронлиги бўлган шахсларга доир ўзгаришлар қилингудек бўлса, бунда уларнинг ҳам фикрларига қулоқ тутиш кераклигини таъкидлайди.
«Ногиронлик жамият ва инсон ўртасидаги тўсиқлар борлигидан, шароит мавжуд эмаслигидан келиб чиқадиган ҳолат. Бошқалар фойдаланаётган банкомат, светофор, метродан фойдалана олмаяпманми, демак, мен ногиронман. Чунки ўзимни ҳамма қатори ҳис қилолмаяпман ва бу — менинг айбим эмас. Шароитни яратиб беролмаганлар айбдор бунга. Овозим керакли жойга етиб борадими-йўқми, буниси аҳамиятсиз, муҳими — мен бу борада қўлимдан келганини қиляпман: бу ҳақда гапиряпман», дейди Мирали Ғиёсов.
«Ногиронлик жамият ва инсон ўртасидаги тўсиқлар борлигидан, шароит мавжуд эмаслигидан келиб чиқадиган ҳолат. Бошқалар фойдаланаётган банкомат, светофор, метродан фойдалана олмаяпманми, демак, мен ногиронман. Чунки ўзимни ҳамма қатори ҳис қилолмаяпман ва бу — менинг айбим эмас. Шароитни яратиб беролмаганлар айбдор бунга. Овозим керакли жойга етиб борадими-йўқми, буниси аҳамиятсиз, муҳими — мен бу борада қўлимдан келганини қиляпман: бу ҳақда гапиряпман», дейди Мирали Ғиёсов.
Материални Гулираъно Мусаева тайёрлади.
Фотосуратлар муаллифи: Мадина Аъзам / «Газета.uz».
Матн ва барча график материалларга бўлган ҳуқуқлар «Газета.uz» нашрига тегишли. «Газета.uz» интернет-нашрида эълон қилинган материаллардан фойдаланиш шартлари билан бу ерда танишиш мумкин.
Қизиқарли нарсаларни биласизми? У ҳақида бошқаларга айтиб бермоқчимисиз? Ўз ҳикоянгизни sp@gazeta.uz электрон манзилига юборинг.
