Toshkent viloyatining Bekobod tumanida Avangard nomli qishloq bor. Eski nomi shunaqa. Hozirgi nomi — “Farhod” mahalla fuqarolar yig‘ini. Lekin bu atrofda kimdan so‘rasang, hammasi Avangard qishlog‘i bu, deydi. Biz — Ziyoda Ramazonova, Madina A’zam va Abdullo Yodgorovdan iborat “Gazeta.uz” ijodiy jamoasi ham turfa rasmiyatchiliklardan charchaganmiz, shuning uchun 2023-yil sentabr-oktabrida borganimiz bu joyni biz ham, el qatori, Avangard qishlog‘i deb ataymiz.

Terim mavsumiga start berilishi bilan bu yerda taxminan 60 ga yaqin kishi har kuni ikki mahal — tong sahar va tushlikdan keyin paxta dalasiga chiqadi (yarim tunda chiqadiganlar ham bor — bu haqda hali batafsil gaplashamiz). Qishloq ahli ta’biri bilan aytganda, terim — el boshiga kelgan to‘y; chigit dalaga qadalib, paxtaga aylanib to terib olingunigacha bo‘lgan butun mehnatni avangardliklarning o‘zi qiladi.

Ma’murjon otaning dalaga yaqin xonadoni butun avangardliklar, ayniqsa, xotin-xalaj birrovga kirib, gurunglashadigan nuqta. Qo‘ni-qo‘shnilar bola-chaqasi bilan kelib, vaqt o‘tganini ham payqamay, uyoq-buyoqdan, asosan paxta haqida suhbatlashadi: kim qancha paxta terdi, ertaga dalada ish soat nechadan boshlanadi, terim pulini nimaga sarflamoqchisiz va hokazo, va hokazo. Toshkentdan jurnalistlar kelganini eshitib qolganlari “yo‘limizni ham yozinglar, bizning yo‘llar ham bir ravon bo‘lsin”, deb qoladi.

Avangardning yerlari juda unumdor, shu bois mahalliy aholining hayoti ham dala mehnati bilan bog‘lanib ketgan. Deyarli har bir xonadonda issiqxona bor — qishda ko‘kat, bahorda karam, yozda kuzgi pomidor yetishtirishadi. Aholi paxta terimigacha hovlisidagi barcha ekin-tekinlarini yig‘ishtirib, sotib bo‘ladi. Har holda, shunday qilib bo‘lgan bo‘lishi kerak, chunki paxta terimi boshlangach, qolgan barcha ishlar to‘xtatiladi.

Issiqxona-yu ekinzor ishlarini tinchitish — tayyorgarlikning birinchi bosqichi bo‘lsa, terimning yangi mavsumi uchun yangi anjomlar olish — ikkinchi bosqich, zotan “ish quroling soz bo‘lsa, mashaqqating oz bo‘lur”, deb bejizga aytilmagan. Masalan, avangardlik har bir terimchi har yili yangi etak tiktirib oladi, chunki etak uchun foydalaniladigan bo‘z bir yildan ortiqqa yaramaydi. “Terimga tayyorgarlikning avangardcha usuli"da qo‘lqop, sport poyabzali (krossovka) va shim olish ham ko‘zda tutilgan. Qo‘lqop paxta chanog‘idan qo‘lni asrasa, dala ichida krossovkada yurish osonroq. Uzun ko‘ylakdan ko‘ra shim ham qulay.

Terimdan chalg‘imaslik uchun paxta mavsumida to‘y-marosim qilmaslik — bu azaliy yozilmagan qoida. Hatto ota uyi uzoqroq bo‘lgan kelinlar ham ko‘saklar ochilishi arafasida uyiga bir borib kelib, agar biror zarurat tug‘ilib qolmasa, shu bilan terim oxirigacha chalg‘imaydi. Boshqa tanish-bilish-u qarindoshlar ham buni biladi: hozir hamma dalada, o‘zining tashvishi yetarli, charchaydi, deb mehmonga borishdan istihola qiladi…

Ma’murjon ota tungi soat ikkida o‘g‘li bilan dala tomon yo‘l oldi. Biz ham ularga ergashdik. Havo toza va tiniqligiga qaramay, dimoqqa balchig‘-u tezak hidi uriladi. Qadam tovushimizga mol, qo‘y va eshaklarning ovozi jo‘r bo‘ladi. Xonadonlarning darvozaxonalarida chiroqlar yoqilgan, uyoqdan-buyoqqa yuk mashinalari, “Damas"lar o‘tib qoladi.

Dalaga yaqinlasharkansiz, tun qorong‘iligi o‘z o‘rnini oppoq paxtalarning charog‘onligiga bo‘shatayotgandek bo‘ladi. Yana biroz yursangiz, oqlikning yoniga yashillik qo‘shiladi: bir taraf — paxta dalasi, ikkinchisi — karamzor. Karam dalasida bir sigir bog‘langan, ariqlardan suv shaldirab oqib turibdi. Bu ajoyib manzarani dalaning oxiri bilan tutashib ketgandek ko‘rinuvchi salobatli tog‘lar mukammallashtiradi…

Daladagi bu sokinlikni biroz avval yetib kelgan Shavkat akaning baland ovozi buzdi: “Paxtani toza terish kerak!”. U fermer Nazira opa Boqiyevaning kenja o‘g‘li. Dala ishlariga qaraydi, ham tarozibon. Bu vaqtga kelib soat chamasi 4:30 ga yaqinlashib qolgandi. Biz nonushta qilish uchun Ma’murjon otaning uyiga qaytdik — yo‘lda terimga ketayotgan bir guruh ayollarni ko‘rdik.

Bir soat o‘tib, yana boyagidek — Oy hamrohligida dalaga qaytdik. Endi xonadonlarning ko‘cha chiroqlari o‘chib, xonalari yorishib turardi. Tabiat ham faollashgan, hayvonlar bir-biriga taqlidan ovoz chiqaradi. Aksar terimchilar chiqib bo‘lgani uchun dala tarafdan baland-baland, tushunarsiz ovozlar eshitiladi.

Dalaga yetganimizda yana Shavkat akaning ovozi eshitildi. U Ma’murjon otaning o‘g‘liga qarata: “Ko‘p paxta terdim deb karrillaysan, paxtangni ertalab dadang kelib terib ketarkan-ku!”, deb qotayotgandi.

Terimchilar mavsumni Nazira fermerning akasiga qarashli yerdan boshlagan. U yerdagi paxtani 5 kuncha terib-tugatib, 6−7 kundan beri fermer opaning o‘z dalasida ishlayapti.

Dalada allaqachon 40 chog‘lik odam yig‘ilib qolgan. Yangi kelib qo‘shilayotganlarga Shavkat aka yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib turadi: “Qator tashlamay tushinglar, o‘qariqdan pastga qarab yuringlar. Orqa-oldilaringizga qarab, toza teringlar — aks holda qaytarib yuboraman!”.

Terimchilarning ko‘pchiligi qaynona va kelini, ona va qizi yoki er va xotini tarzida juft-juft bo‘lib ishlaydi: etakni o‘rtaga tashlashadi-da, tergan paxtasini shunga solaveradi. Buni “Poyezd usuli” ham deb atashadi. “Bu usulda beling og‘rimaydi, o‘zing zerikmaysan, sheriging bilan gurunglashib yo musobaqalashib terib boraverasan, qanday qilib terib qo‘yganingizni ham bilmay qolasiz”, — deydi ular.

Zamonaning “Farmonbobo”si

64 yoshli Ma’murjon ota — 40 yillik terimchi. Bir muddat suvchilik ham qilgan. Hozir faqat paxta terish uchungina dalaga chiqadi. Rafiqasi ham 30 yil dalada unga hamrohlik qilgan, ammo bu mavsum qon bosimi ko‘tarilgani uchun terimga chiqmadi. Ota 600 ming so‘mga yetar-yetmas pensiyasi katta ro‘zg‘orga urvoq ham bo‘lmagani uchun har yili paxta terishini aytadi.

U to‘ng‘ich o‘g‘li, kelini bilan birga kuniga 700−800 kilogrammdan ortiq paxta teradi. Uch kishining terim puli bir joyda — Ma’murjon otaning kassasida yig‘iladi. “Kassa bitta bo‘lishi kerak. Hammaniki alohida bo‘lgan hayotning nima keragi bor?!”, — deydi zamonamiz “Farmonbobo"si, jilmayganicha.

Oilada kimga pul kerak bo‘lsa, xarajatining sababini aytib, otadan oladi. Bir yil avvalgi terim puliga kenja o‘g‘il uylantirilgan bo‘lsa, bu safargisiga mashina olishmoqchi.

Ermak uchun paxta teradigan Ravshan aka

Ichki ishlar tizimidan nafaqaga chiqqan 49 yoshli Ravshan aka paxtaga, o‘zining aytishicha, asosan ermak uchun chiqadi. Uning rafiqasi Mashhura opa bog‘chada ishlaydi, shuning uchun ularning dalaga chiqishi Mashhura opaning ish vaqtiga bog‘liq.

“Bitta o‘zim bo‘lsam chiqmayman, paxtazorning ichida qo‘rqaman. Xotinim bo‘lmasa, yo‘limni yo‘qotib qo‘yaman”, — deb hazillashadi Ravshan aka. Ikkovlon soat 7:00 larda dalaga chiqadi va yarim kunda 130−150 kilogrammgacha paxta terib qo‘yadi.

Ularni suratga tushirishga ruxsat so‘raganimizda, Mashhur opa shunday dedi: “Bizni emas, haqiqiy terimchilarni oling, bizning terayotganimiz ularniki oldida urvoq ham emas”.

Tinib-tinchimas Dilnoza kelin

23 yoshli Dilnoza to‘rt yil avval Avangardga kelin bo‘lib tushgan. Birinchi yili homilador bo‘lgani uchungina terimda qatnashmagan. Keyingi yillarda esa bolasini qaynonasiga qoldirib dalaga chiqavergan. Eri: “Uyda chevarchilik qilaver, dalada ishlashing shart emas”, desa ham, Dilnoza: “Bu ham bir davr-da”, deb terimdan qolmaydi. U har kuni 200 kilodan ko‘proq paxta teradi.

Dilnoza har kuni tonggi soat 4:00 da uyg‘onadi (terim vaqti-ku “budilnik"ga ehtiyoj ham yo‘q). Nonushta tayyorlaydi, qo‘shnisiga ukol qiladi, qaynona va qaynotasiga tushlik pishirib, dalaga jo‘naydi. Emizikli bo‘lgani uchun, odatda “obed"da uyga qaytib, 2,5 yoshli qizalog‘ining qornini to‘yg‘izib, o‘zi ham biroz dam olib, so‘ng yana dalaga keladi. Ba’zan qizining qorni ochqab qolsa, buvisi dalaga olib keladi, Dilnoza esa uni shu yerda emizib, yana uyga berib yuboradi.

Soat 17:00 atrofida paxtasini o‘lchatib uyga qaytadi va uy ishlari bilan band bo‘ladi: hovlini supurib-sidiradi, suv sepadi, kechki ovqatga unnaydi. Agar qiyinroq ovqat bo‘lsa, qaynonasi ham yordamlashadi. Dilnoza bu mavsum vaqtdan samarali foydalanishga harakat qilyapti: kunduzi bemalol paxta tera olish uchun uylarni tozalash, kirlarni yuvish, non yopish kabi ishlarni kechqurun qilib qo‘yyapti.
Turmush o‘rtog‘i bozorda sotuvchilik qiladi. Oilaning o‘z issiqxonasi bor, bahorda bulg‘or qalampiri ko‘chatlari chiqarishadi. Dilnoza turmushga chiqqach, hamshiralik kursida o‘qigan, shuning uchun ba’zida uyda hamqishloqlariga tibbiy yordam ham ko‘rsatadi. Turmush o‘rtog‘i uning aqlli va ishbilarmon ekanini e’tirof etib, “Senga gap yo‘q, onasi”, deb ruhlantirib ham qo‘yadi.

Dilnoza har yili terim pulidan yaqinlariga sovg‘alar oladi. Bu yil qaynota-qaynonasiga to‘qilgan jemfer sovg‘a qilmoqchi. Shuningdek, paxtadan tushgan pulga tikuv mashinasi ham olmoqchi: bir hafta ichida 1,5 mln so‘m to‘plagan, yana 20 kunlar tersa, o‘zi xohlagan mashinani olishiga yetib qolishi kerak.

“Temir xotin”

Nazira opa 8-sinfni bitirgach, ota-onasi erga berib yuboradi. 24 yoshida “taqdiri bo‘lmay”, eri bilan ajrashib ketadi. O‘shanda uning bir o‘g‘il va bir qizi bor, ikkinchi o‘g‘liga homilador edi. Yolg‘iz boshi bilan farzandlarni voyaga yetkazish oson bo‘lmagan. Ularni yedirib-ichirish, kiyintirish uchun mardikorlik qilgan, g‘isht quygan, suvoqchilik qilgan, mavsumiy ishlar bo‘lmaganida Avangard konserva zavodida ikki smenadan ishlagan, ora-sira buyurtmaga ko‘ylaklar tikishga ham ulgurgan.

Asta-sekin dala ishlariga o‘tgan. Avval brigadirlik qilgan. Mutasaddilar uning ishlashini, odamlar bilan muloqotini ko‘rib, jamoa xo‘jaligiga rahbarligiga ko‘targan. “Ajrashganimdan keyin ko‘pchilik yana turmushga chiqasanmi, deb so‘radi. Yo‘q dedim. Keyinchalik er kerakmi yo yer kerakmi, deyishdi. Yer kerak, dedim. Mehnatim ortidan sakkizta medalim bor, meni butun respublika taniydi”, — deydi hozirda yarmiga paxta, yarmiga g‘alla ekiladigan 40 gektar yerga egalik qiluvchi fermer Nazira Boqiyeva.

Fermer haqida terimchilar ham iliq fikr bildiradi. Aytishlaricha, opa bir safar suhbatda qiynalgan kunlarini hech qachon esdan chiqarmasligini aytgan ekan. “Shuning uchun hamma narsaning qadriga yetadi. Fermerman deb kibrlanmaydi, birovning ko‘nglini og‘ritmaydi. Uch farzandi ham shunday — yomon gapirmaydi. Shuning uchun ham avangardliklar necha o‘n yillardan beri faqat ularning dalasiga chiqadi. Agar yomon bo‘lsa, ko‘ngilni og‘ritsa, kim ham ularning yeriga kelib ishlardi?”, — deydi terimchilardan biri.

2000−2004-yillarda Toshkent viloyatiga hokim bo‘lgan Ummat Mirzaqulov qaysi bir yig‘ilish yo tadbirda Nazira opani: “Bu ayol charchamaydi. Kechasi ham, kunduzi ham tinim bilmaydi — haqiqiy Temir xotin”, deya ta’riflagan. Shu-shu, opaning laqabi “Temir xotin” bo‘lib ketgan. Shunchalikki, daladagi terimchi xotin-qizlar juda ko‘p paxta terishi, uyga qaytgach ham dam olmay, yana mehnat qilishidan ta’sirlanib, “Sizlar charchamaysizlarmi?”, deb so‘raganimizda, ular: “Yo‘q, charchamaymiz. Charchasak ham yengilish yo‘q, axir Temir xotinning shogirdlarimiz”, — deb javob berishgandi.

Yuqorida ta’kidlanganidek, Nazira opa ajrashayotganida kenja o‘g‘liga homilador edi. O‘sha vaqtlarda “Bahor qaytmaydi” videofilmi efirga berilgan, unda Nazira opa Shavkat ismli qahramonga havas qilib, shavkatli kunlarimga yarasin deb tug‘ilajak o‘g‘liga Shavkat ismini qo‘yishni niyat qilgan. Qizi Nargiza opaning aytishicha, onasi bir kuni dalada ish qilib yurgan Shavkat akani ko‘rsatib, “Qara, o‘g‘lim shavkatli kunlarimga yarayapti”, degan ekan.

“Onamning uch emas, to‘rt bolasi bor. To‘rtinchisi — uning yeri, — deb Shavkat aka falsafiy mushohadalarini davom ettiradi. — Ayol kishining sevgisi shunday bo‘ladi: farzandiga bersa — umrboqiy, yerga bersa — o‘lgunicha”. Akaning gapida jon bor: Nazira opa 2023-yil bahorida bitta buyragini oldirgan. Uning hozir ham dalada qilayotgan ishlari operatsiyadan chiqqan odam uchun og‘irlik qiladi, ammo qizi Nargiza opaning aytishicha, onasi hech tan bermaydi, g‘ayrat-shijoatini ham so‘ndirayotgani yo‘q.

“Temir xotin”ning bolalari

Kuniga ikki mahal o‘lchov bo‘ladi. Birinchisi — soat 11:00 larga yaqin. Shavkat akaning eslashicha, avvallari saharlab, soat 4−5 dan kelib ishlaydigan ko‘p bo‘lgani uchun birinchi tarozi soat 9 da qo‘yilardi: “Ikkita pritsep to‘lardi. Endi, ko‘rsangiz, ikki kishi terib kelgan paxta ham uydek-uydek bo‘lardi-da. Qanday terimlar bo‘lardi-ya, dahshat! Tushlikka yana terib tashlashardi, yana tarozi qo‘yardik”.

Traktor dala boshi va oxirida to‘xtaydi. Har to‘xtaganida o‘sha yerga terimchilar paxtalarini o‘lchatishga olib chiqadi. Paxtani o‘lchashga odatda erkaklar olib boradi. Lekin ba’zan keksa erkaklarning qizlari, kelinlari bu vazifani o‘zlari bajarishga urinadi. Erkaklar ham qarab turmaydi, yordamlashadi. Tashabbuskor chiqmasa, xotin-qizlarning o‘zi “hoy, Falonchi aka”, “hoy, Falonchi uka” deb yordam so‘rayveradi ham.

Traktor paxta qatorlari o‘rtasidagi tekis, biroz ensiz, ammo uzun yo‘lakda to‘xtagan. Quyosh salkam tikka kelgan. Egilgan boshlar va burishgan yuzlar odamlarning charchaganidan darak. Shunga qaramay, terimchi paxtasini tezroq o‘lchatib, tushligini qilib, yana dalaga tushib, uyga ertaroq qaytish — uyidagi ishlari qilishga, osh-ovqatlarini tayyorlashga ulgurish payida. Lekin avval sendan oldin borgan terimchining o‘nlab etaklari o‘lchanishi kerak. Odam kam emas, navbat kutasan.

Darvoqe, paxtani o‘lchatish va tushlik deyarli bir vaqtda bo‘ladi — paxtasini o‘lchatib bo‘lganlar ovqatlanishga ketadi. Ovqatini uyidan o‘zi bilan olib keladiganlar ham, tushlik uchun birrovga uyga o‘tib keladiganlar ham bor. Uzoqda-ku deb qozonboshiga borishga erinib, lekin ovqatlanmay paxta terishga erinmaydiganlar ham uchrab turadi…

Sabrsizlana boshlagan terimchilar paxta qatorlari oralab tarozi tomon intilgani sayin, tarozibonlikni ham o‘zi bajaruvchi Shavkat akaning jig‘ibiyroni chiqa boshlaydi: “Ozgina sabr qilinglar — tez-tez o‘lchaymiz. Qatorlarga paxta to‘kiladi, sizlar ketasizlar, keyin buni men teramanmi? Ko‘rmay qolsam, shuncha paxta uvol bo‘ladi-ku, qanday qoldiraman buni? Hey, insof bergurlar, paxtani uvol qilasizlar, uvol!”.

Terimchilar esa “bekor o‘tirmayman-ku endi” deb ranjigandek javob qaytaradi, bo‘sh kelgisi kelmay, o‘zining tanlovi to‘g‘riligini aytmoqchidek, bilganidan qolmaydi. Tarozibon bo‘lsa hamon eski gapini takrorlashda davom etadi: “O‘rta qator bilan kelinglar! Hasan aka, qarang, qancha paxta to‘kilib yotibdi. Ertaga chiziq qilsa (yerni haydab yuborsa), uvol bo‘lib ketadi. Hey, bir-birlaringga tiqilmanglar — o‘lchayapmiz-ku, o‘lchaymiz”.

Shavkat aka ishi og‘irligidan nomiga noligandek bo‘lib: “Tasavvur qiling, ortingizda 28 ta odam „menikini torting, menikini torting“, deb tursa, qaysi birini olasiz? Yana biqiningizni urishadi — hammayog‘im ko‘karib ketgan. O‘zim tarozida turib, paxta to‘la etaklarni yuqoriga ko‘tarib berganim uchun bir qo‘lim qaqshab og‘riydi ham”, — deydi.

Faqat asabbuzarlik bo‘larkan-da, deb o‘ylamang — tarozining oldidagi yig‘ilish terimchilar bir-biridan hol-ahvol so‘raydigan, eski xotiralar yodga olinadigan, hazil-huzul bilan dala kulgiga to‘ldiriladigan fursat ham. Ammo, ha, navbat talashib urushib qoladiganlar ham yo‘q emas. Ehtimol, shu tartibsizliklar, hammaning baland ovozda gapirishi, imo-ishoralari, bir-birining ustidan kulishi — bularning bari samimiy bir manzaraning tarkibiy qismlaridir, go‘yoki birortasi bo‘lmasa, manzara to‘mtoq bo‘lib qolar?

Shavkat aka maktabni bitirganidan beri dalada — 20 yildirki paxta va g‘alla yig‘im-terimi bilan band. Chunki oilaning butun tirikchiligi shu ekinlarga bog‘liq: “Suyagimiz shu yerda qotgan. Bizning o‘tgan kunlarimiz ham, bugungi tirikchiligimiz ham, kelajagimiz ham paxta va bug‘doyda. Daladan tashqarida o‘zimni tasavvur qilolmayman”.

Dala mehnati qanchalik qiyin bo‘lmasin, o‘ziga xos zavqi bor, deydi Shavkat aka: saharlab kelib, soat 9 gacha besh-o‘n etak paxtani terib qo‘yib, uyidan olib kelgan yarimta tarvuzini dala chetida yegan odamgina bu zavqni tuyishi mumkin. Shaharda odamlar, masalan, kafe-restoranlarga borib, musiqa bilan dam olsa, Shavkat aka uchun dala “musiqa"si — terimchilarning shovqiniyu kulgusi. “Bizda qancha kulsa, shuncha huzuri bor. Kengchilik, dala — xohlagancha, oxirigacha kulmaysizmi? Kulishamiz, talashamiz, urush, to‘polonlar ham bo‘ladi, lekin dalaga qandaydir mehr bilan bog‘langanmiz”, — deydi u.

Fermerning oilasi terim mavsumini intiqlik bilan kutadi. Bahorda sovuq va chang orasida dalaga kirishdan tortib, hosilni yig‘ib olish paytida odamlarning ichida yurishgacha bo‘lgan butun jarayon ularga bo‘lak-bo‘lak his-tuyg‘ular bag‘ishlaydi. “Prezident archasi, deydi-ku — bizdagi prezident archasi mana shu paytda bo‘ladi-da”, — deydi Shavkat aka kulib.

Biroq Shavkat aka farzandlari o‘zi kabi og‘ir mehnatda o‘sishini xohlamaydi va ularning o‘qishi uchun hamma imkoniyatni yaratish harakatida. “Bizning peshonamizga dehqonchilik yozilgan ekan, biz qiynaldik. Lekin farzandlarimiz qiynalmasin. Daladan kelganimda, bolalarim: „Dadam daladan keldi, men ham shu ishni davom ettiraman“, deb o‘ylashini istamayman”, — deydi u.

Shavkat akaning opasi Nargiza ham farzandlari dala ishlari bilan mashg‘ul bo‘lmasliklarini xohlaydi. Uning qizi ingliz tilida bemalol muloqot qila oladi, sal avvalroq esa o‘g‘liga — u zamonaviy kasblarni o‘rganishi uchun — bitta sigirning puliga kompyuter olib bergan.

39 yoshli Nargiza opaning daladagi vazifasi — tabelchilik, 12 yildan beri shu vazifani bajaradi; bu — paxtani o‘lchash jarayonidagi eng muhim vazifalardan yana biri.

Tabelda terimchilar ism-familiyasi bilan raqamlab qo‘yilgan bo‘ladi. O‘lchash uchun kelgan odam tarozibonga raqamini aytadi, tarozibon esa tabelchiga o‘sha sonni takrorlaydi. Tarozibon o‘lchagan paxtasining vaznini aytib turadi, tabelchi tez-tez yozib boradi. Bu jarayonda asosiy bosim ham shu ikki kishiga tushadi. Kishi adashib ketmasligi uchun bor e’tiborini paxtani o‘lchashga yoki aytilgan vaznni yozishga qaratishi kerak.

Paxtasining kilosi ustida tortishib qoladigan terimchilar ham bor, “ko‘p ko‘rsatyapti-ku, qo‘shmaysizmi?”, deydi tarozibonga. Raqamli tarozi ishlatilmasligining yomon tarafi ham shu — ba’zan miqdor haqida qaror qilish qiyin. “Birovning haqidan qo‘rqaman. Ertaga buning ham savol-javobi bor. Shuning uchun o‘rtaliqda turgan miqdorlarni oshirib aytaman”, — deydi Shavkat aka.

Nargiza opa esa tabelga jiddiy qarashini aytadi. “O‘zingga ehtiyot bo‘l, qo‘shningni o‘g‘ri tutma, deyishgan. Bunda butun qishloq terimchilarining qilgan ishlari, haqlari yozilgan. Shu paytgacha pand yemaganman, lekin baribir ehtiyot bo‘laverish kerak. Taroziga e’tibor bilan qarab turaman. Chiqdimi, darrov yozaman. Orada kimnikidir qolib ketadi yoki adashib ketadi. Joyida darhol to‘g‘rilab qo‘yamiz”, — tushuntiradi u.

Nargiza opaning bundan boshqa vazifalari ham bor. Birinchidan, u fermer onasiga haydovchi. Ikkinchidan, u xo‘jalik hisobchisi, shuning uchun terimchilarga pulni ham o‘zi tarqatadi. Onasi: “Katta pulni dalada tarqatma, kimdir yo‘qotib qo‘yishi, hisob-kitob noto‘g‘ri bo‘lib qolishi mumkin”, deb uqtirsa-da, Nargiza opa uyma-uy yurgandan ko‘ra mehnat haqini dalaning o‘zida terimchining qo‘liga bergan qulay, deb hisoblaydi.

O‘lchab, tirkamalarga ortilgan paxtani paxta-zavodga olib borish ham Nargiza opaning zimmasida. Paxta tozalanadigan, chigitidan ajratiladigan zavodda momiqlarning toza terilgan-terilmagani, chanog‘i kam-ko‘pligiga qarab, “skidka” belgilanadi: masalan, yomonroq terilgan paxtaning har 100 kilogramidan 11−13 kilogramm chegirib tashlanadi. Zavoddagi jarayonlar, tekshir-tekshirlar ba’zida cho‘zilib ketadi, shunda opa ham ba’zan tungi bir-ikkigacha o‘sha yerda qolib ketishi mumkin.

Shunday qilib, dalada Shavkat aka terimchilarning qo‘lidan etaklarni olib, tarozida o‘lchab, yuqoriga — pritsepga uzataveradi. Tirkamaning ustida turganlar esa etaklarni bo‘shatib, paxtaning ustidan bosib (presslab), etaklarni pastga uloqtiraveradi… Shu tariqa, hash-pash deguncha peshingacha terilgan paxta o‘lchab bo‘linadi — 6 tonna-yu 910 kilo!

Sharoitlar haqida

Biz borganimizda dalada chamasi 60−80 nafar terimchi bor edi. Ammo, aytishlaricha, bundan 6−7 yil avval ham 700−800 terimchi yig‘ilardi. “U vaqtlarda davlat ishxonalari, maktab va bog‘cha xodimlari ham paxtaga chiqishga majbur edi, siyosat shunaqa edi, — deya tushuntiradi Shavkat aka. — Dalaga chiqmasang, oyliging ololmaysan, deb qo‘rqitilardi”.

Hozir esa, ta’kidlashlaricha, terim majburiyatdan ko‘ra ko‘proq rag‘batlantiriladigan mehnat — terim pulining miqdori biroz bo‘lsa-da oshirilgach, odamlar o‘z ixtiyori bilan dalaga kelyapti. “Kechasi soat 2−3 da uyqusidan kechib, paxta terishga chiqadigan odamda qandaydir kuchliroq motivatsiya bo‘lishi kerak-da baribir”, — deydi Shavkat aka. Terim oxirida eng yaxshilarni sovg‘alar kutadi: bir yili televizor berilgan bo‘lsa, boshqasida gaz plitasi ulashilgan. Terimchilar bu safar kir mashinasidan umid qilib turgandi.

Tajribali terimchilarning aytishicha, paxtaning eng yaxshisi — g‘o‘zapoyasi baland bo‘lgani. Unda paxtalarning chanoqlari ham katta bo‘ladi, mevasi ham lo‘ppi-lo‘ppi — og‘ir tosh bosadi. Ya’ni, “bo‘yi past g‘ozapoyada baraka ham, kilogramm ham yo‘q, paxtasi qurib ketadi”. Bo‘yi past paxtazorda bir etak 20 kilogramm chiqsa, bo‘yi uzunida 30 kilogrammga yetadi.

Avvallari paxta odam bo‘yi barobar bo‘lardi, deb eslashdi, kulishdi. “Uchinchi, to‘rtinchi terim ham bo‘lardi. Hatto qor yoqqanda ham g‘o‘zapoyadagi paxta mashinalarda eritilib, terim davom ettirilavergan. G‘o‘zapoyalar yig‘ilganida ham chanoqlarida qolib ketgan paxtalar bo‘lgan”. Avangardliklar ta’biri bilan aytganda, “hozirgi paxtalar „odnorazoviy“ (bir martalik) bo‘lib ketyapti”.

“Bu, balki, nav bilan bog‘liq masaladir, olimlar yangi navlarni yaratishi kerakdir. O‘simliklar ham odamga o‘xshagan narsa-da — ajododlarimiz bizdan ko‘ra baquvvatroq bo‘lgan, avlodlar esa borgan sari noziklashib ketyapti”, — deya tushuntirgan bo‘ladi terimchilardan biri. Lekin ular baribir fermer Nazira Boqiyevaning paxtalarini maqtashadi. “Chunki boshqa yerlarda shu paxta ham yo‘q, hammayoqda paxtaning bo‘yi pastak-pastak. „Temir xotin“ va farzandlari borini berib, tinmay mehnat qiladi-da”, — deydi boshqa bir terimchi.

Shavkat akaning ta’kidlashicha, “erinchoqlik qilinmasa, mehnatdan qochilmasa, Xudo beradi”. Bu jarayonda eng qiyin davr — yozning jaziramasidagi ishlar; aynan o‘sha vaqtda dehqon paxtasini ertalabdan chopiq qiladi. “Hamma konditsioner tagida dam olib yotgan vaqti biz qora terga botib, dalada yurgan bo‘lamiz”, deydi Shavkat aka. Eng og‘ir ish — traktorchilarniki, chunki bu paytda har bir kun g‘animat hisoblanadi. “Ishlovni qancha erta bersangiz, hosilni ham shuncha erta olasiz. Masalan, men vaqtida bir hafta avval ishlov berganimda edi, hozir terimni tugatgan bo‘lardim”, — deya qo‘shimcha qiladi Shavkat aka.

Almashlab ekish ham juda muhim. Nazira fermerning yeriga bir yil bug‘doy ekilsa, bir yil paxta qadaladi. Yozda g‘alla yig‘ib olingach, yer avangardliklarga taqsimlab beriladi. Aholi bu yerda asosan karam ekadi, mo‘l hosil olish uchun yerga bor mehrini beradi. Bu fermer uchun ham ayni muddao — odamlar zo‘r ishlov bergan yerda keyin paxta ham yaxshi o‘sadi.

Ammo iqlim o‘zgarishi, suv muammosi ham dehqonning ishiga ta’sir ko‘rsatyapti. Suv yetarli berilmasa ham, to‘g‘ri berilmasa ham koni zarar. Terim paytidagi yog‘ingarchilik esa katta jiddiy ziyon. Birinchidan, loygarchilik sabab terimchilar dalaga kirolmaydi. Ikkinchidan, yomg‘ir paxtaning sifatini buzadi — tola qorayadi. Lo‘ppayib turgan paxtalar yomg‘irdan keyin osilib qoladi va mog‘orlaydi.

Odatiy holatda 100 kilo paxta uchun 100 ming so‘m olsangiz, sifat pasaygach, oladigan pulingiz ham 60−70 ming so‘m bo‘lib qoladi. “Bizning dardimizni o‘zimiz va Xudodan boshqa hech kim bilmaydi. Shuning uchun ham tez-tez terib, hamma uy-uyiga ketadi. Qishda esa mana shu yig‘ib-terganlarimizni yeb yotamiz”, — deydi Shavkat aka.

So‘nggi yillarda joriy qilingan klaster tizimidan esa fermerning oilasi ham, terimchilar ham unchalik mamnun emas. Masalan, ikki yildirki, fermerning hisobiga terim pullari tushmaydi. U avvaliga terimchilarga ish haqini o‘z hisobidan to‘lagan, puli tugagach, mashinasi, boshqa mulklarini sotib, haq bera boshlagan. Nargiza opaning aytishicha, bunday vaziyatda aksariyat fermerlar kredit olishga majbur bo‘ladi.

“Klaster tizimida fermer ham xodimga aylanib qoldi. Dalasiga biror ishlov berish uchun ham o‘zidan yuqori turuvchi bu organdan texnika, mineral-o‘g‘it va boshqa narsalarni so‘rashga majbur. Klaster esa ko‘ngli tusasa beradi, bo‘lmasa faqat hisobotlar, kattakon boshliqlar kelganida, xo‘jako‘rsinga o‘z vazifasini bajaradi, xolos”, — deya qo‘shimcha qiladi Shavkat aka.

Terimchilar esa klaster tizimi joriy etilmasidan avval mehnat sharoitlari hozirgidan ham yaxshiroq bo‘lganini, hatto bir yili terimchilarning tobi qochganda dalada tibbiyot xodimi dori-darmon tarqatganini, hozir esa bunday emasligini alohida ta’kidladi.

Terim mashinalari haqida

Shavkat aka kelajakda paxta terish mashinalari terimchilarning o‘rnini egallaydi, deb hisoblaydi. Uning tushuntirishicha, buning ikki sababi bor. Birinchidan, texnikalar yildan yilga takomillashib boryapti. Ikkinchidan, mashinada paxta terish iqtisodiy jihatdan ham manfaatliroq: “Solyarkasini quysangiz bo‘ldi, mashina o‘zi ishni bajaraveradi — kuniga 10−15 gektarlab yerdagi paxtani terib tashlaydi”.

Biroq hozirgi paxta terish mashinalari unchalik ham mukammal emas. Masalan, paxta chala teriladi. Yotqizib terganida ham go‘zapoyalarni shikastlashi mumkin, bu esa keyingi terimlarga xalal beradi. Paxta-zavoddagilarning aytishicha esa, oliy navli tola olish uchun paxtani qo‘lda tergan ma’qul. Mashinada terilgan paxtaning namligi yuqori bo‘ladi va uni yaxshi saqlay olish ham bir og‘ir vazifa. Mashina momiqqa qo‘shib g‘o‘zapoya, yashil o‘tlarni ham qo‘shib olishi natijasida tola rangi va sifati o‘zgarib ketishi mumkin.

Shavkat akaning tushuntirishicha, masalaning ijtimoiy tarafi ham bor. “Mashina kelib, paxtangizni uch kunda terib ketar ham. Lekin mahallada terimdan umid qilganlar holi nima kechadi? Bu yerlarda hammaning ham doimiy ish joyi yo‘q. Paxta terishdan tushgan pulga oziq-ovqat olib, bolasining o‘qishiga sarflaydigan qo‘rako‘zlarning umidini qanday qilib mashina mehnatiga almashasiz?”, — deydi Nazira fermerning o‘g‘li.

U gapirarkan, beixtiyor mehri jo‘shib ketib, terimchilarni: “Ular boshqacha-da”, deb qo‘yadi. “Texnika keladi, g‘ur-g‘ur qilib paxtani teradi-da, ketadi. Lekin dalada terimchilar bilan bo‘ladigan suhbat-u hazillarni sog‘inasiz”, — deydi entikib.

Dalada suhbatlashganimiz aksariyat terimchilarning hayot tarzi, orzu-umidlari va armonlari o‘xshashligiga guvohi bo‘ldik. Ehtimol, bu ularning taxminan bir davrda tug‘ilib, bir manzilda yashayotgani bilan bog‘liqdir. Aksariyati ishining mashaqqatini yo tan olmas, yo bundan noligandek ko‘rinishni ham xohlamasdi.

“Paxtalarni yarim qarichligidan o‘zimiz parvarish qilamiz — bolamizdek gap. Uyimizdagi karam yoki baqlajonni terib sotishga qanday og‘rinmasak, paxta terishga ham shunday og‘rinmaymiz”, — derdi ayrimlari. Boshqalari esa bu gaplarni inkor etib, hech kim dalaga bekorchilikdan yoki shunchaki qiziqib chiqmasligini, hammasiga ehtiyojmandlik sabab ekanini ta’kidlardi.

“Agar vaqtida o‘qiganimizda, hozir boshqa joyda ishlayotgan bo‘lardik. Bo‘lmasa bizga ham shu yerga tunda yoki saharlab kelib, namda paxta izlash zarurmidi? Bola-chaqa boqaman deb kelamiz-da”, — dedi Fotima ismli terimchi.

Terimchi ayollar orasida betob bo‘lsa ham “paxta tugab qolmasin, dalada terlab-terlab yaxshi bo‘lib ketarman”, deb chiqqanlari ham, ko‘zi yoriydigan kungacha homilador holida paxta terishga tayyorlari ham, emizikli bolasi bilan terimda yurganlari ham bor edi.

Bu ayollar paxta tugasa, issiqxonasida ish qolmasa, yollanma dehqonchilikka chiqadi. Karam chopadi, makkajo‘xori qayiradi, baqlajon, kartoshka, sabzi ekib, teradi. O‘zlari aytganidek — tinim bilishmaydi. Bir opa aytganidek, “Avangard ayollarining joni qattiq”.

Tinim bilmaydi, ba’zan shunga yarasha yengillik ham ko‘rmaydi. Eri ham o‘zi bilan birga paxta teradigan bir terimchi opa uy ishlariga vaqtida ulgurmagani uchun eridan “o‘ynab yuribsan” dakki eshitganidan yig‘lagudek bo‘lib gapirardi.

“Dalada eshakdek ishlab uyga borasan, kir yuvasan, non qilasan, yuv-yig‘ishtir, tozala, osh-ovqatini qil, keyin oxiri „o‘ynab kelding-ku“, degan gapni eshitasan”, — deya u hamrohlariga dardihol qiladi. Ular esa opa o‘ziga juda ko‘p mas’uliyat olib yuborayotganini, hali emizikli bolasini ham o‘ksitib, o‘zlari bola bo‘lgan to‘ng‘ich farzandlariga tashlab kelishi ham xato, ham noto‘g‘ri ekanini aytadi.

Vaholanki, “o‘ynab kelgan"likda “ayblangan” bu opaning ham zo‘r orzulari bo‘lgan. U o‘qituvchi bo‘lishni xohlagan, ammo akalari qarshi chiqib, universitetda o‘qiy olmagan. Qani endi vaqtni ortga qaytarish mumkin bo‘lsa — “kim qarshi chiqsa ham, baribir o‘qigan bo‘lardim, shunda o‘rnim hozirgidek dalada emas, boshqa joyda bo‘lardi”, deydi. Lekin nolimaydi: oilasi but, bolalari salomat, “Xudo xohlasa, ularni o‘qitaman”, deydi.

Paxtani ikkinchi (kechki) o‘lchash ham tugadi. Hamma uy-uyiga qayta boshladi. Qishloq oralab yurarkanmiz, xonadonma-xonadon: “Nimaga paxtaga chiqmayapsiz, ertaga eng zo‘ri bo‘ladi”, deb odamlarni terimga choralayotgan fermer opani uchratib qoldik. Bizga hamrohlik qilgan Shavkat aka: “Onajonim, odam oshib-toshib yotibdi” deb, Nazira opani uyga kiritib yubordi.

Ma’murjon otaning uylariga qaytdik — kelini kir yuvayotgan ekan, bungacha esa ovqat solgan, xamir ham qorib qo‘ygan ekan. Kelin xamirni yasab olgunicha bolalari tandirni qizdirdi. Qo‘shni xonadonlarda ham kun shu tarzda davom etar, mol-holi borlar sigir sog‘ar, chorvasiga qarar, ishini qilib bo‘lgan xotirjamlari esa ko‘chaga chiqib yoki Ma’murjon otaning xonadoniga birrovga kirib, gurung qilardi.

Biz ikki kun avangardliklarning mehr-u e’tiborida bo‘ldik. Kunduzi terimchilar bizni termosda damlangan choy, shirinligu yeguliklar bilan siylashdi, kechki mahal esa Ma’murjon otaning xonadonida tansiq taomlar bilan mehmon qilishdi.

Ma’murjon otadan “Terimning oxirigacha paxtaga chiqasizmi?”, deb so‘raganimizda, ota faqat o‘zigagina xos hozirjavoblik bilan: “Bo‘lmasam-chi”, dedi. “Qachongacha paxta termoqchisiz?”, deb so‘raganimizda, u hazillashib shunday dedi: “O‘lgunimcha”. Va kulib qo‘ydi.