“Sitorai Mohi Xosa” majmuasi amir Nasrulloxon davri (1826−1860-yillar)da bunyod etila boshlagan bo‘lsa-da, hozirgi soz inshootlarning deyarli bari Buxoroning so‘nggi amiri — Said Olimxon zamonida qurilgan. Buxoro hukmdorlari bu joyni suyukli rafiqalari yoki o‘z davrida Sitorai Mohi Xosa nomi bilan tanilgan malika Bibi Oyposhsho (Buxoro xonligining so‘nggi mustaqil hukmdorlari — Ubaydullaxon va Abulfayzxonning onasi hamda o‘zbek mang‘itlar sulolasi vakillarining amir Haydar (1800−1826)dan boshlab barcha Buxoro hukmdorlarining bibikaloni) sharafiga atab qurdirgan, degan taxminlar bor.

Majmua nomining tarjimasi masalasida bir necha talqinlar bor. Eng ommalashganlari — “Oydek go‘zal yulduz”, “Oy va yulduzlardek saroy”. R.Muinining “Buxoro me’moriy yodgorliklari” kitobida esa “Oy va yulduz saroyi” degan talqin keltiriladi.

Tilshunos va tarixchi Eldar Asanov havola qilgan talqinga ko‘ra, majmuaning forscha nomini esa o‘zbek tiliga “Amir xosasining Oy va yulduzi” deb tarjima qilish ham mumkin. Ta’bir joiz bo‘lsa, amir xosasi — bu hozirgi Prezident administratsiyasidek gap, ya’ni, davlat rahbarining yaqin, xos doirasi.

Oy va yulduz — Buxoro davlatining ramzlari. Ularni amirlik bayrog‘ida ham, shuningdek, “Sitorai Mohi Xosa” majmuasining ko‘plab joylarida ham uchratasiz.

“Sitorai Mohi Xosa"da amir Nasrulloxon, amir Muzaffarxon va amir Abdulahadxon qurdirgan aksariyat (eski) imoratlar saqlanib qolmagan. Amir Olimxon davri inshootlarning bugungi kungacha yetib kelishida esa, avvalo, majmuaning shahar tashqarisida joylashgani qo‘l kelgan. Chunki Qizil armiyaning 1920-yil avgust-sentabrda amirlikni tugatishga qaratilgan bosqini vaqtidagi bombardimonlarda Buxorodagi ko‘plab obidalar, saroylarga zarar yetgan. Ammo Sitorai Mohi Xosa bunday vayrongarchiliklardan omon qolgan.

O‘sha yil oktabrida, aftidan, shaharda boshqa munosib joy qolmagani uchun, Buxoro xalq vakillarining birinchi qurultoyi Sitorai Mohi Xosada o‘tkazilib, Buxoro Xalq Jumhuriyati tuzilgani aynan shu yerda e’lon qilingan. Fayzulla Xo‘jayev boshliq yosh respublika uchun dastlab “tug‘ilganlik joyi”, so‘ng ma’lum muddat bosh idora vazifasini o‘tashidan avval esa Sitorai Mohi Xosa amir Said Olimxonning yozgi qarorgohi edi.

“Sitorai Mohi Xosa"dagi inshootlar qurilishida Said Olimxonning 1893−1896-yillari Sankt-Peterburgda o‘qib kelgani, Yevropa me’morchiligi bilan tanishganining ta’siri seziladi. Masalan, amir binolarni loyihalashtirish uchun Margulis va Sakovich kabi rossiyalik muhandislarni jalb qilgan, buxorolik ustalarni esa yevropacha me’morchilik usullarini o‘zlashtirishlari uchun Sankt-Peterburgga tajriba oshirishga yuborgan.

Shuning uchun saroyning tashqi ko‘rinishi ko‘proq yevropacha chiqqan, ichki bezaklarida esa milliy va yevropacha usul va yechimlar qorishtirilgan.

Hozirgi chiptaxonadan kirgandagi “Havli berun” (tashqi hovli)ga asosan hunarmandlar joylashtirilgan — bu yerda saroyning zargar, misgar, kandakor, zardo‘z, kulol, naqqosh, kashtado‘z, xattotlari amir va uning oilasi buyurtmalarini bajargan. Xorijiy mehmon va elchilar bu yerda hunarmandlarning ishini bevosita kuzatish imkoniga ega bo‘lgan, biror buyum yoqib qolsa, o‘sha narsa amir nomidan ularga sovg‘a qilib berilgan. Bu hovli hozir ham hunarmandlar makoni va bu yerda turli suvenirlar sotib olish mumkin.

Usti yopiq maxsus yo‘lak — dolon orqali tashqi hovlidan ichki hovliga — “Hovli durun"ga o‘tilgan. Bu yerda ham mahalliy, ham yevropacha me’moriy uslublarni o‘zida jamlagan “Qabulxona” binosi peshvoz chiqadi.

Bir qavatli bu bino amir yotoqxonasi, qabulxonasi, mehmonlar uchun kutish xonasi, oynavand ayvon (choyxona), Oq uy kabi bir necha qismga bo‘lingan. Bino me’morchiligi ham milliy-an'anaviy, ham yevropacha uslublarni o‘zida jamlagan.

Amirning majmuadagi asosiy vaqti ham aynan shu binoda kechgan: u shu yerdagi yotoqxona (“Xonai xob”)da hordiq chiqargan, tongda “Salomxona"ga chiqib, a’yonlariga ko‘rinish bergan, “Xonai bozi” (o‘yinxona)da esa shaxmat, domino yo qarta o‘ynab vaqtichog‘lik qilgan.

Bunda har bir xona belgilangan vazifasiga ko‘ra bezatilgan. Masalan, o‘yinxonaning devorlariga Rossiya va Fransiyadan keltirilgan turli-tuman rangli shishalar bilan zeb berilgan, devorlarida shaxmat taxtasiga o‘xshash bezaklarni uchratish mumkin.

Shifti arkasimon Ziyofatlar xonasi ham shunday rang-barang, poli esa amir mehmonlari bilan yevropachasiga tamaddi qilayotganida raqsga tushadigan raqqosalarning oyoq tovushlari yaxshi eshitilishi uchun parket bilan qoplangan.

“Qabulxona"dagi kutish xonasi — “Xonai intizor” saroyning milliy uslubdagi eng chiroyli qismlaridan biri. Uning rang-barang devorlari va tokchalaridagi bir-birini takrorlamaydigan gul va daraxt naqshlari buxorolik ustalar — Hasanjon Umarov va Nabijon Hafizov tomonidan ishlangan.

Ranglarni ham ustalarning o‘zi tayyorlagan va, taxminlarga ko‘ra, ustalar ranglarni chiqarish uchun mevalar, tuya suti, tuxum sarig‘i, tilla suvi, bodom va xandon-pista danagidan olingan yog‘dan foydalangan, lak sifatida esa o‘rik va shaftoli shirasini ishlatgan.

“Qabulxona"ning eng muhtasham xonasi, shubhasiz, usta Shirin Murodov va uning 25 shogirdi tomonidan 1912−1914-yillarda bezaklangan “Oq uy” (“Oq zal”) — “Xonai safed"dir. Amir o‘z mehmonlarini aynan shu xonada qabul qilgan; rangorang “Xonai intizor"dagi uzoq kutishdan so‘ng, rang masalasida uning butunlay qarama-qarshisi hisoblangan oppoq “Xonai safed” mehmonlarga yanada hashamatli va salobatlidek ko‘ringan. Majmuadagi eng katta — maxsus buyurtma asosida Varshavada yasattirilgan qandil ham “Oq uy"ga o‘rnatilgan.

Bir hikoyaga ko‘ra, usta Shirin bu xonani qanday bezatish ustida ikki oy bosh qotiradi va yechimni yoz tunlarining birida — to‘lin Oy va yulduzlardan yorishib turgan osmonga qarab topadi: aytishlaricha, bu manzara unga bo‘lajak “Oq uy"ning jamolidek bo‘lib ko‘ringan.

Usta bu xonani bezatish davomida devorlarni pardozlash bo‘yicha “oyna pardoz” usulini o‘ylab topgan. Bunda xona devorlariga avval o‘yna o‘rnatilib, so‘ng uning ustiga ganchli bezaklar ishlangan, natijada ganch ostida qolgan oyna minglab bo‘laklarga bo‘linib, jilolanib turgan.

“Oq zal"ning tokchalari Xitoy va Yaponiyadan keltirilgan qimmatbaho chinni guldonlar bilan to‘ldirilgan. Sitorai Mohi Xosada bunday nozik chinni buyumlarni ko‘plab uchratish mumkin — ayniqsa kirill alifbosidagi “П” harfi shaklida qurilgan “Qabulxona” binosining oxirida joylashgan choyxonada.

Buxoroning so‘nggi amiri chinnidan yasalgan nafis buyumlarni kolleksiya qilib to‘plashga ishqiboz bo‘lgan.

Hozirda Xalq amaliy bezak san’ati muzeyining “Yozgi saroy intereri” ekspozitsiyasi hisoblangan “Qabulxona” binosida Buxoro amirlariga chet ellik (asosan rossiyalik) mehmonlar tomonidan sovg‘a qilingan ko‘plab buyumlar, amir, uning oilasi va a’yonlari foydalangan vositalarni ko‘rish mumkin. Ularning aksariyati ham o‘sha vaqtlarda xorijiy davlatlardan keltirilgan.

Ichki hovlida amirning mehmonlari uchun yevropacha usulda sakkiz qirrali imorat — mehmon uyi (“Xonai hisht”) solingan. “Xonai hisht” haqidagi afsonalardan biriga ko‘ra, amir Olimxon Rossiya podshosi Nikolay II ning singillaridan biriga oshiq bo‘lib qolib, uning vasliga yetish uchun sakkiz qirrali mana shu mehmonxonani qurdirgan. Bino bitgach, amir rus qiziga muhabbat izhor qiladi, ammo rad javobini oladi…

Hozir bu pavilonda Nikolay podshoning singillarini eslatuvchi hech narsa yo‘q — u buxoroliklarning XIX asr oxiri — XX asr boshidagi kiyimlari ko‘rgazmasiga aylantirilgan.

Majmuaning janubiy qismida esa o‘sha — Google’da “Sitorai Mohi Xosa” deb qidirganda eng ko‘p chiqadigan, mavritancha uslubda qurilgan “Kanizakxona” (boshqa manbalarda “Yotoqxona”) joylashgan. Bu amirning shaxsiy hayoti bilan bog‘liq bino bo‘lib, unda Said Olimxonning nikohidagi to‘rt xotini va bolalari, shuningdek, onasi Eshon oyim va ularning kanizaklari yashagan. Hozirda bu bino badiiy kashtachilik muzeyiga aylantirilgan.

Yotoqxona binosi oldida O‘rta Osiyodagi eng katta — bo‘yi 53 metr, eni 46 va chuqurligi 3 metr bo‘lgan hovuz qurilgan bo‘lib, u “Kanizakxona” saroyi oldida o‘ziga xos mikroiqlimni yuzaga keltirgan.

Hovuz bo‘yida, shuningdek, “azoncha"li minorachaga tutashgan ikki qavatli shiypon ham bor.

Sanab o‘tilgan ushbu binolar bir-biridan gulzorlar, ishkomlar, mevali va manzarali daraxtlardan iborat bog‘lar, hayvonot burchagi bilan ajratilgan.

Umuman, majmua avvalboshdan yozgi bog‘ sifatida rejalashtirilgani uchun unda binolardan ham avvalroq daraxtlar bo‘lgan. Ammo ilk ekilgan daraxtlardan faqat XVIII asr ikkinchi yarmida ekilgan Balx tutlarigina bugungi kungacha yetib kelgan.

Manbalarda ta’kidlanishicha, amir zamonida bu bog‘larda filu ohular, tovusu qirg‘ovullar kezib yurgan, ularni “Qabulxona"ning milliy uslubdagi choyxonasida oyoqni uzatib, mehmonlar bilan birga mazza qilib choy ichib, tomosha qilsa bo‘lardi. Hozir u davrlardan yolg‘iz yodgorlik sifatida tovuslar qolgan, xolos.

1920-yil sentabrida Buxoro amirligi qulagach, Sitorai Mohi Xosa yana to‘rt yil — Buxoro Xalq Jumhuriyati tugatilguniga qadar rasmiy doiralar uchun qarorgoh vazifasini o‘tadi. “Qabulxona” 1927-yili “Buxoroning so‘nggi amirlari turmush tarzi” muzeyiga, 1947-yili Xalq ijodi muzeyiga, 1974-yili esa Xalq amaliy bezak san’ati muzeyiga aylantirildi.

“Mehmonxona” va “Kanizakxona"dan esa 1925−1953-yillarda dam olish uyi sifatida foydalanildi. “Kanizakxona” 1991-yilgacha Buyrak xastaliklarini davolash sanatoriyasi uchun yotoqxona, “Mehmonxona” esa sanatoriya uchun kutubxona vazifasini bajardi.

Hozirda ushbu uch bino, yuqorida ta’kidlanganidek, Xalq amaliy bezak san’ati ekspozitsiyalariga aylantirilgan. O‘tgan davrda “Haramxona” qisman, masjid, “Gulxona”, hayvonot bog‘ining bir qismi, amir Nasrulloxon va amir Muzaffarxon davrida qurilgan saroy binolari butunlay yo‘q bo‘lib ketgan.

Vaziyat so‘nggi yillarda yanada og‘irlashgan — uch yil avval restavratsiya jarayonida “Sitorai Mohi Xosa"ning badiiy bezaklari, naqshlari, koshinlari nobud qilingani, majmuaning bir qismi o‘zining tarixiy va badiiy ahamiyatini to‘liq yo‘qotgani ma’lum bo‘lgandi.

“Hozirda „Haramxona“ hovlisi va binosini tiklash bo‘yicha juda ko‘p muammolar turibdi. Hovlining old va tashqari tomonlaridagi yo‘qolib ketgan me’moriy bezak ko‘rinishlarini tiklash, birinchi va ikkinchi qavatning buzilgan bino va shakllarini qayta tiklash kerak”, — deydi Buxoro davlat muzey-qoʻriqxonasi tarkibidagi Sitorai Mohi Xosa amaliy bezak sanʼati muzeyi katta ilmiy xodimi, sanʼatshunos Nargiza Jumayeva.

Majmua janubida usti ayvonli yana bir darvoza bor. U maydonga qaragan bo‘lib, maydonda uloq, ko‘pkari o‘tkazilgan, amir esa ayvonda o‘tirib, jarayonni tomosha qilgan.

Nargiza Jumayevaning aytishicha, bu darvozaxonani ham ta’mirlab, oldidagi maydonda “XIX asr oxiri — XX asr boshidagi transportlar ko‘rgazmasi"ni tashkil etish mumkin.

Sitorai Mohi Xosaga kelgan tashrifchilar majmuaning saqlanib qolgan qismini ko‘rib juda hayratlanadi, agar ta’mirlashga yo qayta tiklashga muhtoj qismlari ham restavratsiya qilinsa, sayyohlar hayrati yanada ortadi, deb hisoblaydi Nargiza opa. Buning uchun vayronaga aylangan binoyu bog‘lar xuddi amirlik davridagidek qayta tiklamoq lozim.

“Gul ekan deb atirgul, daraxt ekan deb archa, qush ekan deb chumchuq olib kelgan bilan ish bitmaydi”, — deb xulosa qiladi u.