Buxoro nafaqat me’moriy obidalari, balki turmush tarzining asrlar davomida saqlanib qolgan ayrim jihatlari bilan ham e’tiborni tortadi. Masalan, jamoat hammomlariga borish an’anasi asrlar osha davom etayotgani bunga bir dalil.

Bundan 100−120 yil avval ham Buxoroning Eski shahar qismida 19 ta jamoat hammomi bo‘lgan. Ammo XX asr boshidagi taloto‘plar vaqtida ularning aksariyati yo‘q bo‘lib ketgan. Bugungi kunda faqat ikkita jamoat hammomi — Hammomi Kunjak (ayollar hammomi) va Bozori Kord (erkaklar hammomi) o‘z faoliyatini davom ettiryapti.

“Gazeta.uz” ushbu ikki inshoot misolida Buxorodagi jamoat hammomlarining o‘tmishi, ijtimoiy hayotdagi o‘rni va bugungi holati haqida hikoya qiladi.

Buxoroda qadimdan hammomlar bo‘lgan. Masalan, Abu Bakr Narshaxiy (899−959) “Buxoro tarixi” asarida Somoniylar davridagi “xon hammomi” haqida yozadi. O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Tarix instituti direktori o‘rinbosari Dilnoza Jamolova hozirgi O‘zbekiston hududida bo‘lgan “arab sayyohlari: “Arablar hammomlar qurishni turonliklardan o‘rgangan”, degan fikrlarni yozib qoldirgani”ni, bu esa hammomlar arab istilosidan avval ham bo‘lganiga dalil ekanini ta’kidlaydi.

Haqiqatan ham, Islom dini kirib kelguniga qadar bu mintaqalarda keng tarqalgan zardushtiylik dini ham o‘z e’tiqodgo‘ylaridan tozalik va ozodalikni talab qilar edi. Ayni vaqtda, arxeolog Sirojiddin Mirzaahmedov arab istilosi Markaziy Osiyodagi hammomlarning takomillashishiga sabab bo‘lganini qayd etadi. Uning tadqiqotlari davomida VII-VIII asrlardan qurilgan inshootlarda yuvinish xonalari, tahoratxonalar ko‘plab uchragan.

Tarix fanlari doktori Shavkat Bobojonovning tushuntirishicha, Buxoroda hammomlarning ko‘plab qurilishi, avvalo, uning uzoq vaqt poytaxt bo‘lgani, o‘z-o‘zidan unda aholi ham ko‘p bo‘lgani bilan bog‘liq. Har kimning ham hammom qurishga imkoni bo‘lmagan, shu bois xalq hukmdorlar, amaldorlar, boylar va karvonsaroylarning egalari tomonidan qurdirilgan jamoat hammomlaridan ma’lum miqdordagi to‘lov evaziga foydalanib kelgan.

“Somoniylardan keyin Qoraxoniylar, Temuriylar davrlarida ham hammomlar qurilgan. Lekin jamoat hammomlarini yoppasiga qurish Buxoroning hozirgi me’moriy qiyofasi shakllanishida asosiy rolni o‘ynagan shayboniy hukmdor — Abdullaxon Ikkinchi davriga to‘g‘ri keladi”, — deydi tarixchi.

Yirik hammomlar asosan bozorlar yaqinida joylashgan. Shuningdek, mahallalar ichi va masjidlar yaqinida barpo etilgan hammomlar ham bo‘lgan. Ularning nomi ham, ko‘pincha, joylashgan joyiga bog‘liq. Masalan, Buxorodagi eng qadimiy hisoblangan Bozori Kord yoki Misgaron deb atalgan hammom Pichoqchilik bozoriga yaqin bo‘lsa, Sarrofon hammomi Toqi Sarrofon bozori bilan bir vaqtda qurilgan. Kunjak (fors tilidan — “burchak”) hammomi esa Masjidi Kalonning janubi-g‘arbiy burchagida joylashgani uchun shunday nom olgan.

Shavkat Bobojonov va boshqa tarixchilar uch hammom — Kunjak, Shishaxona va Bibi Xalfa faqat ayollar uchun mo‘ljallangani haqida ma’lumot beradi; “Buxoro XIX asr oxiri — XX asr boshlarida” kitobi muallifi etnograf Olga Suxaryova esa Xo‘ja Porso, Domullo Sher, G‘oziyon, Hazrati Ayub, Kunjak, Poyi Ostona va xaritada nomi yo‘q Xo‘ja Habibullo yoki Xiyobon (katta ehtimol bilan xaritada boshqa nom ostida keltirilgan — tahr.), jami 7 hammomdan faqat ayollar foydalangani, Shishaxona hammomi esa ham ayollar, ham erkaklarga xizmat ko‘rsatganini yozadi.

Musulmonlar va g‘ayridinlarning poklanish qoidalarida ma’lum farqli jihatlar borligi sabab ularning bir joyda cho‘milishlari mumkin bo‘lmagan. Shu bois boshqa din vakillariga, masalan, yahudiylarga G‘oziyon, Bozori Xo‘ja va Poyi Ostona kabi sanoqli hammomlarga kunning ma’lum soatlaridagina kirishga ruxsat berilgan, deb yozadi Shavkat Bobojonov.

XVI asrda Buxoroda bo‘lgan ingliz sayyohi Antoni Jenkinson o‘z sayohatnomasida shahar hammomlarini ta’riflar ekan: “Buxoro juda katta shahar. Unda g‘ishtin imoratlar, serhasham binolar ko‘p. Ayniqsa, shahar hammomlari o‘z me’moriy yechimi bilan ajralib turadiki, bu xildagi mohirona qurilish uslubidagi hammomlarni dunyoning boshqa burchagida uchratish mushkul”, deb yozadi.

Buxoro hammomlarining poydevorlari (tag qismi) asosan marmar va toshdan qurilgan, o‘rtacha qalinligi 0,80 metr bo‘lgan devorlari esa pishiq g‘ishtdan ko‘tarilgan. Bunday konstruktiv yechim hammom ichidagi issiqlikning chiqib ketmay, haroratni uzoq barqaror saqlab turish imkonini bergan. Kechasiyu kunduzi uzluksiz ishlagan bu hammomlarga kunduzi gumbaz tepasidagi oynabandlar orqali yorug‘lik tushib, tabiiy shamollatish ta’minlangan bo‘lsa, kechasi fonuslar orqali yoritilgan.

Madaniy meros agentligi arxiv materiallari va hammomlar arxitekturasiga oid ilmiy tadqiqotlarga tayanib “Gazeta.uz”ga taqdim etgan ma’lumotlarga ko‘ra, ushbu inshootlarda ilk bor Rim hammomlarini qurishda qo‘llanilgan gipokaust deb ataluvchi maxsus polosti isitish tizimi bunyod etilgan. Bunda tashqaridagi maxsus pechlardagi issiq havo hammomning poli ostidagi labirintsifat qilib qurilgan bo‘shliqqa yo‘naltirilgan, undan esa issiqlik pol yuzasidagi marmar toshlarga o‘tib, hammomni issiq saqlab turgan.

Hammomlarning ichki qismi odatda yechinish xonasi, “poysho‘yxona” (oyoq yuvish xonasi), dam olish xonasi hamda gumbazli “miyonsaroy” (o‘rtasaroy) zaliga bo‘lingan. O‘z navbatida, “miyonsaroy” qismi “garmxona” (issiq suv bilan yuvinish joyi), “xunukxona” (sovuq suv bilan yuvinish joyi), issiq va sovuq suvda cho‘milishi uchun maxsus “miyonsufa”ga bo‘lingan. Ayrim manbalarda, xususan, “Meros” jurnalining 2008-yilgi sonlaridan birida e’lon qilingan tarix o‘qituvchisi To‘ra Halimovning maqolasida “miyonsaroy”larda ibodat qilish uchun mehrob ham bo‘lgani ta’kidlanadi.

800−850 (ayrim manbalarda 900) litrlik mis qozondagi suvni qaynatish uchun diametri bir metrga teng, teridan tayyorlangan, ichi moy (ot yoki tuya yog‘i) bilan to‘ldirilgan, piligi maxsus to‘qilgan shamdan foydalanilgan. Bu sham uzluksiz yonib turgan va tugab bitishi bilan darhol almashtirilgan.

Hammomlardan oqova suvning chiqib ketishi puxta o‘ylangan. Buxoro restavratsiya maktabining yirik vakili, me’mor Ismat Muhsinovning qizi Mehriniso Muhsinovning so‘zlariga ko‘ra, oqindilar tashnav deb atalgan chuqurchalardan maxsus kanalizatsiya tizimi- tazar (yerostidagi suv, yomg‘ir, kor suvlarini yig‘ib shahar tashqarisiga chiqarish va oqindilar uchun katta (yo‘g‘on) sopol quvurdan yoki g‘isht va loydan tayyorlangan maxsus qurilma)larga, tazarlardan esa chekkaroqdagi zaxkash (yerosti suvlarining sizib chiqishi va yig‘ilishi uchun, ya’ni yerning zaxini qochirish, sho‘rini yuvish samaradorligini oshirish uchun mo‘ljallangan katta va chuqur ariq)larga oqib ketgan.

Suvlar Buxoroning yer qatlamlariga singib ketishi uchun tabiiy sharoit ham qulay bo‘lgan. Buxoro qadimdan Zarafshon daryosi deltasida joylashgani va suvni tez shimuvchi qumli tuproqqa ega bo‘lgani sabab, oqova suvlar zaxkashlar orqali tezda yerga singib ketgan.

Mahalliy aholi, hatto hammom xodimlarining o‘zi ham bugungi kunda tashnavlar orqali chiqib ketgan suvlar qayerga borishini bilmasligi , tarixiy qurilishning bu “sir”idan hayratlanishini aytadi. “Hammomda biror hid ham yo‘q, bundan suvlar to‘planib qolmasligini bilamiz, lekin qayerga ketishini hatto chet el olimlari ham kelib, o‘rganib, topisholmagan”, — deydi ular.

Mehriniso Muhsinovaning ta’kidlashicha, bu yerda hech qanday “sir” yo‘q. Buxoroda bir vaqtlar 114 hovuz bo‘lib, ular odamlarni suv bilan ta’minlash va shaharning havosini mo‘’tadillashtirish vazifasini bajargan. Ammo XIX asr oxiri- XX asr boshlariga kelib, hovuzlarning suvlari yomonlashib, turli kasalliklar ko‘paygan. Kasalliklar tarqalishiga chek qo‘yish maqsadida hovuzlar, hammom tazarlari va ularning suvini tortib olish uchun mo‘ljallangan zaxkashlar ham ko‘mib yuborilgan.

Sovet davrida hammomlar gaz va elektr ta’minotiga ulangani, qozonlar sham emas, gaz bilan isitila boshlaganini aytmasa, hammomlarning ichki va tashqi ko‘rinishida aytarli o‘zgarish bo‘lmagan.

Hammomlar muayyan mulkdor yoki ijarachiga tegishli bo‘lib, barcha hisob-kitob ishlari va chipta sotish vazifasini uning o‘zi bajargan. Qo‘l ostida o‘t yoquvchi (go‘lax) va oltitagacha xizmatkor ishlagan. Xizmatkorlar o‘tin yig‘ish, quduqdan suv olib kelib, hamba (hovuz)larni to‘ldirish ishlari, “xalta” va oddiy uqalash muolajalarini bajarish bilan shug‘ullangan. Ular safida bir sartarosh ham bo‘lgan.

Mijozlar uqalovchi xodimdan ikkita lungi (beldan tizzagacha bo‘lgan qismni bekitish uchun mo‘ljallangan mato) va tos (yuvinish uchun ishlatilgan katta idish, tog‘ora) olib yuvinishga kirgan. Ular isitilgan suvni maxsus tuynuklar orqali olgan. Sovuq suv esa tashqaridagi quduqlardan muntazam yetkazib turilgan.

Yuqori haroratda cho‘milayotgan odamning oyoqlaridan issiqlik butun badaniga tarqab, tanasi yumshagan. Ana shu paytda teridagi kirlar va o‘lik hujayralarni tushirib, tozalaydigan maxsus matodan tikiladigan xaltacha bilan “xalta” muolajasi qilingan. Mijoz yana suvda yuvinib olgandan so‘ng bitta lungini yerga to‘shab yotgan va uqalovchi xodim uning ko‘rsatmasiga muvofiq uqalashni boshlagan.

Qichima kasali uchun tanaga; soch to‘kilishiga qarshi esa boshga qatiq surilgan. Oyoq og‘rig‘i uchun tovuq yog‘i, tananing boshqa qismlariga esa ot yog‘i surtilib, uqalangan. Muolajalar tugagach, mijoz yana yuvinib dam olish xonasiga o‘tgan. U choy, shirinliklar bilan mehmon qilingan.

Hammomlar faqatgina gigiyena vositasi bo‘lmay, ijtimoiy muomala va dam olish maskani vazifasini bajargan. Bu yerda muhim ishlar oldidan muhokamalar, tanishlar bilan uzundan-uzoq diydorlashuv suhbatlari ham bo‘lgan. Buxoroga kelish uchun Qizilqum cho‘llari orqali uzoq yo‘lni bosib o‘tgan sayyohlar hammom qabul qilib bo‘lgach, dam olish xonasida soatlab orom olgan.

Ayollar hammomning tuzilishi haqida tarixiy manbalarda alohida so‘z yuritilmaydi. Ehtimol, bu aksariyat tarixchi va solnomachilarning erkaklar bo‘lgani va ularning ayollar hammomiga kirishi taqiqlangani bilan bog‘liqdir. Harqalay, ayollar hammomining bugungi ichki ko‘rinishi erkaklarnikidan deyarli farq qilmaydi.

Shavkat Bobojonovning ta’kidlashicha, ayollarning o‘zi uchun maxsus hammomlar bo‘lgani va o‘sha paytda paranjida yurganiga qaramay, diniy nuqtai nazaridan o‘zlarini namoyon qilmaslik, hammomga kirib-chiqayotganini bildirmaslik uchun ko‘chada hech kim bo‘lmagan vaqtda, hattoki quyosh chiqmay hammomga borib-kelishga harakat qilgan.

Ayollar hammomida barcha tashkiliy masala va muolajalar ayol xodimlar tomonidan amalga oshirilgan. Bu inshootlar mahalliy ayollarning turli urf-odatlar o‘tkaziladigan joyiga ham aylangan. Xususan, kelinlarni nikohdan oldin hammomga olib borish an’anasi — “hammombaron” bo‘lgan. Bo‘lg‘usi kelinga cho‘milish, xalta, tabiiy mahsulotlar bilan uqalash muolajalari qilingan.

““Hammombaron”da jismi poklansin, barcha gunohlari yuvilib ketib, yangi hayotini chiroyli boshlasin degan ma’no bo‘lgan. Qolaversa, u yerda vujudi issiqlik olgan qizning to‘ydan keyin tezroq homilador bo‘lishiga ham ishonilgan”, — deydi Mehriniso Muhsinova.

Buxoro davlat universiteti arxeologiya va Buxoro tarixi kafedrasi professori Manzila Qurbonovaning ta’kidlashicha, nikohdan oldingi hammombaronga qiz bilan bir nechta qarindoshlari kelgan va barcha xarajatlarini kuyov tomon qoplagan. Hammomdan chiqishlariga esa kuyov taraf turli tansiq taomlar pishirib yuborgan dasturxondan hammom xodimlari bilan tanovul qilishgan.

Shuningdek, ayollar ko‘zi yorigandan so‘ng organizmini tiklab olish maqsadida chillasi chiqquncha chaqalog‘i bilan to‘rt martagacha hammomga borgan. Muhsinovaning ta’kidlashicha, hammomda chaqaloqlar kagilli suv (ka — somon kukuni, gil — eski devordan olingan loy) bilan cho‘miltirilgan. Bunda bola katta bo‘lganda hidlanmasin, sog‘lom, rizqli va o‘z yurtining tuprog‘ini sevsin degan ma’no bo‘lgan.

“„Hammombaron“ 1960-yillardan keyin qilinmay qo‘ygan. Buning asosiy sababi — odamlarning o‘z uyida hammomlar qura boshlagani bo‘lsa, urf-odatlarga bosh-qosh bo‘lib, qattiq turadigan keksa avlodning dunyodan o‘tib ketishi ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmagan”, — deydi Manzila Qurbonova.

Manzila Qurbonova va Mehriniso Muhsinovalarning har ikkovi tasdiqlashicha, bu urf-odatlar Eski shahar hududidagi hammomlarda asosan shaharlik ayollar tomonidan o‘tkazilgan bo‘lsa, Buxoroning boshqa hududlari, jumladan, Kogon, Vobkent, G‘ijduvonda ham uncha uzoq tarixga ega bo‘lmagan jamoat hammomlarida amalga oshirib kelingan.

“Chaqaloqlarni kagilli suv bilan yuvish an’anasi hozir odamlarning uyiga ko‘chgan. Ehtimol, hamma hududlarda ham amalga oshirilmas, lekin hamongacha shahar va boshqa hududlardagi oilalarda saqlanib qolinganini bilaman”, — deydi Mehriniso Muhsinova.

Hozir ham ayollar tug‘uruqdan keyin shaxsiy tashabbusi bilan tanasini tiklash uchun hammomga borib turadi.

XX asrdagi madaniy hayotdagi o‘zgarishlar, aholining o‘z uylarida ham hammomlar qura boshlashi, zamonaviy jamoat hammomlarining barpo etilishi natijasida qadimiy hammomlarga ehtiyoj kamaygan. Ular faqatgina umumiy cho‘milish joyi vazifasini bajarib, mijozlarga yuqorida aytib o‘tilgan — “xalta” va uqalash xizmatlarini ko‘rsatmagan.

Madaniy meros agentligi taqdim etgan ma’lumotlariga ko‘ra, Kunjak va Bozori Kord hammomlari XVII -XVIII asrlar davomida bir necha bor rekonstruksiya qilingan. XX asrning birinchi yarmida inshootlarda kapital ta’mirlash va tiklash ishlari olib borilgan.

Bu hammomlar mustaqillikning dastlabki yillarida ham qisman ta’mirlangan. Ko‘p o‘tmay hammomlarni ijaraga olgan kishilar tarixiy manbalar hamda ilgari hammomlarda xizmat ko‘rsatgan ustalarning avlodlari xotiralari asosida qadimgi an’analarga qayta tiklashga harakat qilgan.

Telpakfurushon toqidan o‘tib, 200 metrcha yurganda pichoqchilarning ro‘parasida, deyarli ko‘zga tashlanmaydigan, eshigidagi yozuv orqaligina hammoligini ilg‘ab mumkin bo‘lgan ishoot — Bozori Kordni topasiz.

(Eslatma: narxlar 2025-yil mart oyi holatiga ko‘ra taqdim etilmoqda. Ularning miqdori o‘zgarib turishi mumkin).

Bozori Kord hammomi seshanbadan tashqari barcha kunlar ertalab 6:00 dan 23:00 gacha ishlaydi. Seshanba kunning yarmigacha sanitariya vaqti bo‘lib, xizmat ko‘rsatilmaydi. Hammom bayram va ta’til kunlari ham yuqoridagi vaqtlarda faoliyat olib boradi. Bozori Kord bir paytning o‘zida 15 mijozni qabul qilish imkoniyatiga ega.

Hammom xonalariga kirgan sari issiqlik 40 garducdan 60 gacha ko‘tarilib boradi. Bugun bu yerda go‘laxlar va boshqa xizmatokorlarga ehtiyoj yo‘q. Ijarachi bajargan tashkiliy masalalar hammom ma’muri qo‘lida. Massaj, “xalta”, dorivorlar o‘simliklar bilan uqalash muolajalarini bir necha massajchilar amalga oshiradi. Shuningdek, tozalikni saqlash uchun bir nafar alohida xodim ham yollangan.

Kirish qismidan chap tomondagi eshikni ochib, zinalar orqali hammomga tushiladi. Hammom 8 qismdan iborat: dam oladigan xona — xushxona, parxona, issiq xona, sovuq xona, uchta mascaj burchagi va bu xonalarning har biriga kirish uchun bosib o‘tiladigan zal.

Mijoz taqdim etilgan lungi va maxsus oyoq kiyimni kiyib parxonaga kiradi. Bu yerda 10−15 daqiqa o‘tirib, badani yumshaganidan so‘ng “xalta” amaliyoti amalga oshiriladi. Keyin mijoz suvda bir yuvinib oladi.

Hammomdagi mis qozon 2008-yildan keyin teshilib qolib, metall qozonga almashtirilgan. Tuynuklar orqasidagi qozondan hamba (hovuz)ga kelib tushgan issiq suv chelakka solib olinsa, sovuq suvni quvurlar yetkazib turadi.

Yuvinib bo‘lgach, massaj boshlanadi. Bel, oyoq-qo‘llar, umuman, butun tanani 25 daqiqalik uqalashdan so‘ng mijoz sovun bilan yana yaxshilab yuvinadi.

Endi navbat dorovor giyohlar bilan bo‘ladigan pilling muolajasiga. Bunda tanaga tabiiy asal va zanjabilni aralashtirib, tayyorlab qo‘yilgan skrab surtiladi.

Keyin mijoz issiq xonaga kiradi. Issiq tosh ustiga lungi to‘shalib, mijoz qayeridan shikoyat qilsa, o‘sha tarafi bilan tosh ustiga yotqiziladi. 15−20 daqiqadan so‘ng skrab sovuq suv bilan yuvib yuboriladi. “Zanjabil qonni suyultiradi. Hammomning yuqori harorati esa tanani qizdiradi. Bu jarayonda issiq suvdan foydalanilsa, tana zo‘riqib, mijozning sog‘lig‘i yomonlashib qolishi ehtimoli bor”, — deydi hammom xodimlari.

Hammom qabul qilish jarayonida mijozlar yuqori darajadagi issiqlikni ko‘tarolmasa, sovuq xonaga o‘tib sovub olishlari, jarayonlardan charchaganda esa xushxonaga o‘tib dam olishlari mumkin bo‘ladi.

Shu bilan jarayonlar tugaydi, mijoz harorati mo‘’tadil bo‘lgan xushxonada artinib chiqib, hammomning kirish qismida joylashgan burchakda choy va shirinliklar tanovul qilishi mumkin. Tashrif buyuruvchilarda barcha muolajalardan foydalanmaslik imkoniyati ham bor. Narx ham shunga qarab o‘zgaradi.

Xodimlar hammomdagi muolajalar artroz, artrit, disk churrasi, ko‘plab suyak kasalliklari, prostatani davolashda yordam beradi, deb hisoblaydi. Shuningdek, bu hammomlarga farzand ko‘rolmayotgan insonlar ham umidvor bo‘lib ko‘p keladi. “Odamlar kerakli muolajalarni olib, farzandli bo‘lgani haqida xushbarlarni ham yetkazib turadi”, — deydi xodimlardan biri.

Parxonada tomoq, bosh og‘rig‘idan shikoyat qilayotgan insonlar kelib, ingalyatsiya olib ketishi ham mumkin. O‘tmishda bu xonaning toshlariga suv sepilganda bug‘ chiqib tabiiy par hosil bo‘lgan. Bugun esa ijarachilarning o‘zi par generator qo‘ygan.

“Keksalar kelib, issiq toshlarga bir, bir yarim soat, umuman organizmi ko‘targancha yotib ketadi. Ulardan chiqayotgan issiqlik suyaklarni rom qiladi, shamollashlarni oladi”, — deydi xodimlar. Mahalliy aholining 60−70 yoshli erkaklari orasida deyarli har yakshanba ertalab 6:00 dan kelib muolajalar qabul qiladiganlar ham uchrar ekan.

Hammomga noyabrdan fevralgacha mahalliy aholi kelsa, aprel-mayda xorijiy sayyohlar ham ko‘payib qoladi. 2−3 yil avval xorijiy mijozlarning aksariyatini Rossiyadan kelganlar tashkil qilardi. Hozir Amerika, Ispaniya, Italiya, Xitoy, Indoneziya kabi mamlakatlardan kelgan tashrifchilar ko‘proq.

Hammom ma’muri Ravshan Qudratov o‘zbek, tojik, ingliz, rus tillarida erkin muloqot qiladi. Kelgan mahalliyu xorijiy sayyohlarni qabul qilib, jarayonlar haqida tushuntiradi. Massajchi xodimlar ham ingliz, rus tillaridan o‘z ishiga kerakli miqdorda foydalana oladi.

Kunjak hammom dam olish kunisiz 8:00 dan 20:00 gacha ishlaydi, bir paytning o‘zida 20 kishiga xizmat ko‘rsatishi mumkin.

Hammomga kirish zalida poyabzallar yechib, maxsus taqdim etilgan shippaklar kiyib olinadi. Chap tomondagi zina orqali hammom ichki qismiga tushiladi. Eski qoidalar hamon mavjud: erkaklarning kirishi mumkin emas, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar ham faqat ayollar.

Dahliz bo‘ylab yurganda tokchalarda yoniq turgan shamlarga ko‘zingiz tushadi. “O‘zim har kuni kelib, niyat qilib shamlarni yoqaman. Xudoga shukur, hozircha qilgan niyatlarimning hammasiga yetyapman. Hammomga tashrif buyurgan istalgan odam, masalan, siz ham shamni yoqishingiz mumkin”, — deydi o‘sha yerdagi xodimlardan bir.

Manzila Qurbonovaning ta’kidlashicha, bu Buxoroda zardushtiylik davridan qolgan an’ananing bir bo‘lagi. Bu ishni asosan ayollar qiladi. Og‘ir kasallar tuzalib ketishi, befarzandlar farzandli bo‘lishi, turmush qurish istagidagilar niyatiga yetishi uchun sham yoqqan.

“Sham yorug‘lik, oydinlik, issiqlik ramzi bo‘lgan. Kimdir vafot etganida ham „olov — tozalovchi“ deb, jin-ajinalarni quvish maqsadida uch kun sham yoqib qo‘yilgan. To‘y marosimlarida ham kelin-kuyov chimildiqqa kirishidan oldin sham yoqilardi”, — deydi professor.

Ayollar hammomida ham erkaklarnikidagidek xizmatlar ko‘rsatiladi. Faqat ayollar lungi o‘rniga bir martalik xalatlardan foydalanadi.

Shuningdek, ayollar hammomidagi mis qozon XVI asrdan beri o‘zgarmagan. Hammom xodimlari unda qaynagan suvni inson tanasiga foydali deb hisoblaydi.

(Eslatma: narxlar 2025-yil mart oyi holatiga ko‘ra taqdim etilmoqda. Ularning miqdori o‘zgarib turishi mumkin).

Hammomga befarzandlar ko‘p kelishi haqida gapirar ekan, “5 yildan beri ishlayman, turli ayollardan hammomga kelib ketgach farzandli bo‘lgani haqidagi xabarlarni eshitaman. Yaqinda ham bir kelinchak kelib, „opajon, men homilador bo‘ldim, yaqinda ko‘zim yoriydi“, deb ketdi”, — deydi hammom xodimlaridan biri.

Mehriniso Muhsinovaning ta’kidlashicha, bunday holatlar hammomning qandaydir “karomat”i bilan bog‘lanishi va uni ilohiylashtirishga sabab bo‘lmasligi kerak. Shunchaki, tibbiy nuqtai nazardan ham hammomning yuqori harorati tanadagi shamollashlarni olib, u yoki bu kasallikdan qiynalayotganlar uchun davolovchi vazifasini o‘tashi mumkin.

Qizil armiyaning 1920-yilgi Buxoro amirligini tugatishga qaratilgan bosqini vaqtidagi bombardimonlar oqibatida shahardagi ko‘plab bino va inshootlar qatori hammomlarga ham zarar yetgan. Bu davrgacha mavjud bo‘lgan 19 hammomdan faqat uchtasi — Sarrofon, Kunjak, Bozori Kordlargagina jiddiy zarar yetmay qolgan, xolos.

“Shahar 10 kun olov ichida qolishi natijasida yog‘ochdan qurilgan va yuzada joylashgan hammomlar yonib ketgan. Toshdan mustahkam qilib, nisbatan chuqurroqda qurilganlari esa saqlanib qolgan. Qolaversa, portlashlar va yong‘in natijasida hammomlarning suv yo‘llari, kanalizatsiya tizimlari ham yaroqsiz holatga kelib qolgan”, — deydi tarixchi Bobojonov.

Markaziy Osiyo san’ati tarixi bo‘yicha mutaxassis Lazar Rempelning yozishicha, Buxoro hammomlarining fazoviy o‘lchovi (bino ichki qismlarining hajmi va fazodagi o‘zaro joylashuvi) va tashqi loyihaviy ko‘rinishi, tarkibi va tizimi bir-biriga chambarchas bog‘liqdir. Masalan, binodagi toshlar o‘rni sal o‘zgartirilsa yoki qo‘zg‘atilsa ham, hammomning isitish texnologiyasi buzilishi mumkin.

Ayrim tadqiqotchilar obidalarning asrlar davomida saqlanib qolganini nafaqat qurilish materiallari sifati, balki ularning falakiyot bilan uyg‘unlashtirib qurilgani bilan izohlaydi. Xususan, Shavkat Bobojonovning tushuntirishicha, ilgari me’morlar binolarni qurishda astronomik jihatlarni ham inobatga olgan.

Masalan, Buxoro Arki Yetti og‘a-ini yoki Cho‘mich yulduz turkumiga qarab, yetti tosh ustunli poydevor shaklida qurilgan, deb taxmin qilinadi. Shuningdek, Masjidi Kalon ham Quyosh tizimi bilan bog‘liq holda qurilgan degan taxminlar bor — emishki, masjidning markaziy gumbazi va uning atrofidagi 288 kichik gumbaz Quyosh va uning atrofidagi osmon jismlarining harakatini ramziy ifodalaydi, deydi Shavkat Bobojonov. Somoniylar maqbarasi esa kvadrat shaklida bo‘lib, ustiga yarim sharsimon gumbaz o‘rnatilgan — shundan kelib chiqib, kvadrat Yerni, gumbaz esa Oyni ifodalashi taxmin qilinadi.

Hammomlar orasida me’moriy jihatdan eng yaxshisi deya ta’riflanadigan Sarrofonga, jumladan, uning pol ostidagi isitish tizimiga sovet davridagi ilmiy-tadqiqot ishlari vaqtida jiddiy zarar yetkazilgan va hammom foydalanishga yaroqsiz holga kelib qolgan, deyiladi Madaniy meros agentligi axborotida. O‘z navbatida, hammomning jiddiy zarar ko‘rishiga unga uzoq vaqt texnik xizmat ko‘rsatilmagani, materiallarining eskirganligi va ekstremal iqlimning ochiq ta’siri ostida qolgani ham sabab bo‘lgan.

1970−1990-yillari oralig‘ida amalga oshirilgan rekonstruksiya ishlari davomida Sarrofon hammomning me’moriy elementlari — gumbazlari, devor bezaklari, kirish qismi va pol strukturalari imkon qadar saqlab qolingan. “Bu elementlar uning tarixiy va me’moriy yodgorlik sifatida qadrlanishni belgilaydi va „hammomlik“ funksiyasini saqlab qolganini anglatadi”, — deyiladi agentlik ma’lumotida.

“Toqi Sarrofon” hammomi investitsiya kiritish sharti bilan Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 15-fevraldagi 53-sonli qarori asosida ijaraga berilgan. Qaror doirasida obyektni ijaraga oluvchi tashkilot majburiyat sifatida hammomni ta’mirlash, zamonaviy talablarga moslashtirish va u orqali madaniy merosni asrab-avaylash bo‘yicha zarur choralarning ko‘rilishini ta’minlashi lozim. Hozirgi vaqtda hammomda an’anaviy isitish tizimidan foydalanilmaydi.

Bugungi kunda Kunjak va Bozori Kord hammomlari O‘zbekistondagi barcha madaniy meros obyektlari qatori muhofaza qilinmoqda, ehtiyoj tug‘ilganda ilmiy asosda restavratsiya qilinadi. Madaniy meros agentligining ruxsatisiz ijarachalar biror joyni o‘zgartirishlari mumkin emas. Hatto har kunlik tozalash ishlari ham Sanitariya-epidemiologiya markazi xodimlari tomonidan ko‘rsatilgan yo‘riqnomaga muvofiq amalga oshiriladi.

Shuningdek, 1920-yilgi bombardimonlardan yarim vayronaga aylangan Kavshi Olak (yoki Amiri) hammomi ham hozirda arxeologiya obyekti sifatida muhofazaga olingan.