«Ногиронлиги бор инсон деганда кўз олдингизда қандай шахс гавдаланади?» — инклюзивлик бўйича ташкил қилинган тренингда берилган бу саволга аксарият иштирокчилар ё дискриминация, ёки қаҳрамонлаштириш моделига асосланган (ва бу борада бироз бўлса-да маълумоти бор одамнинг таъбини хира қиладиган) жавобни берди. Барча фикрларни босиқлик билан эшитган Муҳаббат Раҳимова эса ногиронлиги бор инсон, энг аввало — шахс эканини, ногиронлик эса бир ҳолатлигини ҳафсала билан тушунтирди.

Унинг фикрича, бу мавзу муҳокамасида жазавага тушиш, ҳиссиётга берилиб мулоқотдан қочиш ногиронлиги бор ва йўқ бўлган кишилар ўртасида деворни баттар катталаштиради, холос. Билмаслик билан боғлиқ янглиш қарашларни эса фақат аниқ факт ва мисоллар билан ўзгартириш керак.

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ)нинг 2023 йилги маълумотига кўра, дунё аҳолисининг 16 фоизи — 1,3 миллиардини ногиронлиги бор шахслар ташкил этади. Ўзбекистонда эса, 2025 йилги расмий маълумотларга кўра, ногиронлиги бор 1 031 609 нафар киши яшайди, яъни, бу мамлакат аҳолисининг 2,7 фоизи демак. Бошқачасига айтганда, ҳар 37 ўзбекистонликдан бири ногирон (аслида ундан ҳам кўпроқ бўлиши мумкин).

Шунга қарамай, кундалик ҳаётда — жамоат транспортида, кўчада, иш ва ўқишда ногиронлиги бор шахслар деярли кўрмайсиз. Бу, Британиянинг «Difference North East» ташкилоти ўтказган тадқиқотда таъкидлангандек, ижтимоий-маданий муҳит, жисмоний тўсиқ ва иқтисодий омиллар билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Бир нечта бўғинларнинг яллиғланиши билан кечадиган полиартритнинг аломатлари 5 ёшида кузатила бошлаган, аниқ ташхисини эса 8 ёшида билган Муҳаббат Раҳимова ҳам юролмай қолганидан кейин одамларнинг гап-сўзидан хавфсираб, кўчага чиқмай қўйган.

«Ўша пайт тиббиётдаги муаммолар сабаб шифокорлар касалликни эрта аниқлай олмаган. Тўққиз фарзандли катта хонадонга келин бўлиб тушган онам уй ишларидан ортолмаган бўлса-да, „Олтинойим!“ деб эркалайдиган отам мени даволатиш учун имкон даражасида дўхтир ва табибларга қаратган. Фойдаси бўлмагач, Тошкентдаги 26-мактабда ўқишни уйдан давом эттирганман.16 ёшдан ногиронлик нафақасини олганим учун доим қўлимда пул бўлган — ота-онам бир сўмга ҳам тегмай, ўзимга олиб келиб берарди. Тўқиш, тикиш, пишириш билан шуғулланиб, ўзимни ҳарна эплардим. Аммо ҳеч кўчага чиққим келмасди. Одамларнинг муносабати, уларнинг кўзи менда бўлишини ўйлаб, анча пайт аравачага ҳам ўтирмаганман», — деб эслайди у.

Кўча-кўйдаги нафақат ачиниш билан қараш ёки беписанд муносабат, балки урбанистик ноқулайликлар ҳам ногиронлиги бор шахсларнинг ўзини ёмон ҳис қилишига сабаб бўлади, уларнинг ташқарига чиқиш истагини сўндиради.

«Инфратузилмадаги камчиликларнинг ҳам стереотипларга таъсири бор. Элементар шароит бўлмаса, ногиронлиги бор одам транспортдан фойдалангиси, пандуси йўқ ёки лифтсиз биноларга боргиси келмайди, ташқарига чиқмай қўяди. Атрофда уларга дуч келмаган, ногиронлик ҳақида маълумоти бўлмаган шахсларда шу тариқа янглиш тушунчалар, масалан, ногиронлиги бор одамга молиявий, умуман қандайдир ёрдам керак, деган қараш шаклланади», — дейди Муҳаббат Раҳимова.

Бир сафар унинг ўзи билан ҳам одатда стереотипларга асосланган ва оқибатда ногиронлиги бор шахсларнинг янада қобиққа ўралишига сабаб бўладиган шундай воқеа содир бўлган — у истироҳат боғидан чиқиб келаркан, бир киши унга «садақа» бермоқчи бўлган.

Муҳаббат Раҳимованинг ижтимоийлашуви 2008 йили, Япониянинг JICA агентлиги бошлаган лойиҳадаги иштирокдан сўнг бошланган. Бир-бири билан танишиб, қадрдонга айланган фаоллар 2010−2011 йилларда ўзаро ёрдам гуруҳига асос солган.

Тажриба алмашишга асосланган йиғилишларда туғилган мақсад ва режалар вақт ўтгани сари катталашган. Гуруҳни ногиронлиги бор шахсларни қўллаб-қувватловчи расмий ташкилотга айлантириш истаги пайдо бўлган. Бу ташаббусга Муҳаббат Раҳимова бош-қош бўлган. Бироқ ташкилотни давлат рўйхатидан ўтказиш бўйича қилинган дастлабки 11 та уринишнинг бари муваффақиятсиз тугаган.

Дастлаб, бошқарув бўйича тушунчаси бору тажрибаси йўқлиги туфайли бироз хавотирга тушган. Аммо янгиликларга ўч жамоанинг қўллови билан ҳаммаси изга тушиб борган. Бошида Муҳаббат опа ўзи ўсиб улғайган Юнусободнинг Бободеҳқон маҳалла идорасидаги кичик бир хона ташкилот учун вақтинчалик «қароргоҳ» бўлган. Шароитни ўзи ҳозирлаган жамоа, чор-атрофни ногиронлиги бор шахсларга мослаштиришган.

Таиланд ва Филиппин каби Жануби-Шарқий Осиё мамлакатларида маҳаллий аҳоли ўзи ташаббус кўрсатиб, ногиронлиги бор шахслар учун шароитлар ҳозирлаганидан илҳомланган Муҳаббат Раҳимова маҳалла идорасининг кираверишига ҳашар йўли билан пандус қилдирган. Бунинг учун бир ҳомий жалб қилиниб, у ажратган маблағга 3−4 қоп цемент келтирилган.

«Инклюзивлашишни маҳаллалардан бошлаш мумкин ва бунинг учун алоҳида лойиҳа ҳам шарт эмас. Биринчи навбатда маҳалланинг ўзида саҳоватпеша ҳомийларни топиш керак. Кейин мактаб, масжид, боғча ва тўйхона қурилиши ёки таъмирида ногиронлиги бор шахсларнинг ҳам эҳтиёжлари инобатга олиниб, дейлик, пандус ўрнатилса, қария ва ёш болали инсонлар учун ҳам айни муддао бўлади. Ўнта маҳаллада шундай ташаббус бўлса, пандус билан боғлиқ ўнта муаммо ҳал дегани. Бу ишлар ногиронлиги бор шахслар учун қилинаётгани маълум бўлгач, одамларнинг ҳам хабардорлиги ортади, муносабат ва стереотиплар ҳам ўзгаради», — дейди у.

2024 йилда «шароитчилар» Жаҳон банки, Yandex Go ва тадбиркорларнинг ёрдами билан Бободеҳқон маҳаллаcи ҳудудидаги бошқа каттароқ жойга кўчиб ўтади. Хиёбон кўчасидан имтиёз асосида ижарага олинган бу уйни 30 га яқин ходим ва кўплаб кўнгиллиларни бирлаштирувчи «Шароит Плюс»нинг бош офиси дейиш мумкин. «Шароит Плюс»нинг «болалари»дан бири ҳисобланган «Иш Плюс» лойиҳаси ходимлари Олмазор ва Мирзо Улуғбек туманларидаги «Инсон» ижтимоий хизматлар марказида ўтиради. «Ҳуқуқ Плюс»чилар эса, шанба куни офисга келишини айтмаса, одатда имо-ишора ходимлари (сурдо-таржимонлар) сингари масофадан ишлайди.

Остонасидан тортиб майда деталларигача ногиронлиги бор кишилар учун мослаштирилган бу офисга тикув машиналари билан жиҳозланган хона файз бағишлаб туради. Келгусида ногиронлиги бор аёл-қизлар ва ногирон фарзанди бор оналар учун мўлжалланган компанияга айлантириш кўзда тутилган ушбу тикув цехининг ишга тушганига ҳали кўп бўлмаган — 2025 йилги 8 март байрами муносабати билан «Қизлар» лойиҳаси учун тикилган шопперлар жамоа олган илк буюртма эди.

Мутахассислиги модельер-дизайнер бўлган Муқаддас опа бошлиқ чеварлар жамоаси унча катта эмас — ҳозирча уч-тўрт кишидан иборат. Улар орасида кичкина янгиликдан ҳам завқланишни биладиган қўлигул Дилфуза ва Дилноза опалар ҳам бор.

Масалан, Дилноза опа жамоат транспортидан ўзи мустақил фойдаланаётгани, аввалгидан фарқли равишда онасининг ёрдамисиз ҳам келиб-кетаётгани ҳақидаги мақтовдан болаларча қувонади. Ишоралар билан у ҳам ўзи мустақил келаётганини билдирган Дилфуза эса, ҳайратимизни кўриб, фахр билан бисер тикишда давом этади.

Бир инсон бошқаларнинг ҳаётига маъно олиб кириши мумкинлигининг чинакам исботи бўлган Муҳаббат опа эса чақчақлашиб ишлаётган қизларни кўриб, кўнгли ёришади. Ментал ва жисмоний ҳолат, нутқдаги муаммолар одамлар бир-бирини тушуниши учун тўсиқ бўла олмаслигига яна бир бор амин бўлади.

Офисдаги профессионал монтаж компьютерлари билан жиҳозланган коворкинг хонасида эса турли тренинг ва йиғилишлар ўтказилади. Масалан, ўтган йили медиа ва фотография, 2024 йил кузида эса молиявий саводхонлик курслари уюштирилган. Биз суҳбатлашгани борган вақтимизда ногиронлиги бор шахслар учун компьютер курси давом этаётган эди.

«Ташкилотимиз асосан грант ва ҳомийлик маблағлари эвазига ишлайди. Грантлар эса одатда лойиҳани давом эттириш учун эмас, уни йўлга қўйиш учун берилади. Орада узилиш ва тўхталишлар ҳам бўлиши мумкин. Мана шундай пайтда муаммони ичидан ҳис қилган Мурод Эгамов сингари фидойи ҳамкасбларимиз кўнгилли сифатида ишлашда давом этади», — дейди у ҳамкасбига ишора қилиб.

Ўзи уйда таълим олгани учун илгари ногиронлиги бор одамларни жамиятда йўқ, деб ўйлаган Мурод аканинг бу борадаги фикри 2019 йили «Шароит Плюс» логотипи ва ногиронлиги бор инсонларнинг суратларини кўриб қолгач ўзгарган. «Очиқ ва шаффоф ишлагани, қолаверса, ўзимда одамларга ёрдам бериш имконияти борлиги учун ҳам олти йилдан буён „Шароит Плюс“ биланман», — дейди у.

Ногиронлиги бор фарзанди бўлган оналар билан ишлаш, уларнинг ҳуқуқий, психологик ва бошқа зарур масалалар бўйича саводхонлигини ошириш «Шароит Плюс»нинг ўзига яраша қийин кечган, аммо Муҳаббат Раҳимова яна йўлга қўйишни хоҳлаган лойиҳалардан бири ҳисобланади.

Сабаби ногиронлиги бор фарзандларнинг ота-оналари асосий урғуни тиббий реабилитацияга қаратади, оқибатда ижтимоийлашувда оқсаш кузатилади. Оналар билан ишлаганда бу масалага кўпроқ эътибор қаратиш эса оилалардаги муҳитнинг ўзгаришига таъсир қилиши мумкин.

Ижтимоий қўллаб-қувватланмаган, жамиятга тўлақонли аралаша олмаган инсон эса тушкунликка тушади. Бу ҳолат айниқса балоғат ёшидаги йигит-қизларда кўпроқ кузатилиши мумкин, дейди Муҳаббат опа.

«Тушкунликка турли сабаблар — ижтимоий ва иқтисодий аҳвол, жавобсиз севги ва меҳр етишмовчилиги ҳам сабаб бўлиши мумкин. Қолаверса, катта ҳаёт остонасидаги ёшлар келажаги, хусусан, оила қуриш масаласида ҳам ташвишланади. Ҳа, оила қуриш ҳам бир ҳуқуқ — бунга ҳолат тўсиқ бўлмаслиги керак, лекин бордию инсоннинг бу борадаги шахсий танлови, бахт ҳақидаги тушунчаси бошқача бўлса, буни бошқалар фақат ҳурмат қилиши керак. Сабаби инсон ўзини қаерда керакли ҳис қилса — мана шу бахт», — дейди у.

Инсоннинг танлови, хоҳиш-истакларини инобатга олмай унинг ўрнига қарор қабул қилиш ҳам босим. Бундай руҳий босим мунтазам бўлса, унда бу — зўравонлик. Муҳаббат опанинг қайд этишича, психологик зўравонлик ногиронлиги бор шаҳсларнинг оиласида муттасил четлаштириш, оғзаки камситиш, маълум бир хонага киритмаслик, дастурхондан айириш кўринишларида намоён бўлади.

Ҳозирда ногиронлиги бор аёлларнинг зўравонликка учраши масаласида Ижтимоий ҳимоя миллий агентлиги билан бирга ишлаётган Муҳаббат Раҳимова айнан ногиронлиги бор аёллар кўпроқ зўравонликка учрашини таъкидлайди. ЖССТ ҳисоботи ва шу мавзуга доир тадқиқотлар (1,2) таҳлили унинг сўзларига исбот бўла олади.

Муҳаббат Раҳимова БМТнинг Аҳолишунослик фонди билан ҳамкорликда Ўзбекистондаги зўравонлик масалаларига бағишланган лойиҳаларда ҳам қатнашган. Ушбу лойиҳалардаги суҳбатлар давомида хотин-қизларнинг ўз уйи йўқлиги, туғилиб-ўсган уйига қайтса, ота-онасининг гап-сўзга қолишини хоҳламаслиги, шу сабабли ҳам турмушга чиққан уйидан чиқиб кета олмаслиги маълум бўлган.

Ногиронлиги йўқ одам эса оиласида зўравонликка учраса, уйдан чиқиб кетиши, ишга жойлашиб, ижарага уй олиши мумкин. «Лекин ногиронлиги бор аёлда бу имконият йўқ», — дейди молиявий мустақиллик ҳам бир хавфсизлик эканини таъкидлаган Муҳаббат опа. Ҳаётда шунга ўхшаш ҳолатлар, хусусан, ҳамма нарса бўлиши мумкинлиги учун ҳам у ногиронлиги бор шахсларнинг бирор иш билан банд бўлиши муҳим, деб ҳисоблайди.

Ўзбекистон Ногиронлар ассоциацияси раиси Ойбек Исоқов Gazeta билан бўлган суҳбатда Ўзбекистонда, расмий маълумотлар бўйича, ногиронлиги бор шахсларнинг 3,7 фоиздан 7 фоизгача бўлган қисми иш билан банд эканини таъкидлаган эди. Аслида 2025 йил ҳолатига кўра Ўзбекистонда ногиронлиги бор шахсларнинг айнан қанчаси иш билан банд эканини кўрсатиб берувчи очиқ ва аниқ статистика йўқ.

Аммо бир нарса аниқ — «Шароит Плюс»нинг Дилмурод Юсупов асос солган «Иш Плюс» лойиҳаси ногиронлиги бор шахслар орасида бандлик кўрсаткичининг ошишига ҳисса қўшаётган яхши лойиҳалардан бири. Лойиҳа 2021 йилдан бери 300 га яқин кишини иш билан таъминлади, уларнинг 70 га яқини «Safia» қандолатчилик компаниясига ишга жойлаштирилди — компания бу борада «Иш Плюс» билан яқиндан ҳамкорлик қилди.

Лойиҳа ўзи ишга жойлаштирган ходимларнинг фаолиятини кузатиб боради. Мониторинг жадвалида синов муддатидаги талабгорлар сариқ, шартнома асосида иш бошлаган ходимлар яшил, ишга олинган ёки бўшатилган кишининг исм-фамилияси эса қизилга олинган.

«Лойиҳа кординаторлари давлат ва хусусий сектордаги имкониятларни излаш билан бирга, иш берувчилар билан боғланиб, уларга қонунчиликда мавжуд имтиёзлар ҳақида ҳам маълумот беради. Илгари идора ва ташкилотларда ногиронлиги бор шахслар учун квота асосида иш ўринлари очилган бўлса-да, улар кўп ҳолларда бизнинг талабгорларимизга мос келмасди — масалан, компьютерда ишлай оладиган кишига жисмоний куч талаб қиладиган ишлар таклиф қилинарди. Идора ва ташкилотларнинг бундай ёндашуви, табиийки, нотўғри эди. Ҳозир бу вазият анча ўзгарган», — дейди Муҳаббат опа.

Унинг фикрича, ногиронликдан ҳеч ким кафолатланмаган. Бахтсиз ҳодиса, кексалик ва ҳатто экологик муаммолар сабаб ҳам инсоннинг ҳолати бирдан ўзгариши мумкин. «Ҳар бир ислоҳот ёки қарор қабул қилишда турли одамлар — ногиронлиги бор шахс, кекса, ёш болали оналарни кўз ўнгимизга келтирсак, атроф-муҳит адолатли ва инклюзивроқ бўлади», — дейди у.