Urganchdagi O‘zbekiston zamonaviy san’ati muzeyi (CAMUZ) o‘zi joylashgan binoning 115 yillik tarixi hamda Xorazm va butun mamlakatning boy madaniy merosini o‘zida mujassam etgan. Bu yerda rangtasvir, fotosuratlar, haykaltaroshlik asarlari, amaliy san’at buyumlarini o‘z ichiga olgan 3000 dan ortiq eksponatdan iborat noyob to‘plam jamlangan. Muzey, shuningdek, ko‘rgazmalar, xalqaro loyihalar va ta’lim dasturlari uchun makon vazifasini ham bajaradi.

Muassasa direktori Shirin Tosheva Gazeta’ga muzeyning shakllanishi, uning muhim loyihalari va keng qamrovli rejalari tufayli qanday qilib Urganch madaniy hayotining markaziga aylangani haqida so‘zlab berdi.

O‘zbekiston zamonaviy san’ati muzeyi joylashgan bino Urganchdagi eng qadimiy inshootlardan biri sanaladi. U Madaniy meros obyektlari ro‘yxatiga kiritilgan. 1910-yilda markaziy pochta sifatida qurilgan bu bino Xorazm infratuzilmasining muhim qismi bo‘lgan. Rossiya mustamlakachiligi davrida bu yerda yetkazib berish xizmati faoliyat yuritgan, yonida otxonalar bo‘lgan. Bino an’anaviy sharqona uslubda barpo etilgan: sariq pishiq g‘ishtdan, nafis o‘ymakor ustunlar va ayvonli qismdan iborat. Pochta sovet davrida ham, to 1967-yilgacha ishlab turgan. Pochta bo‘limi yopilgach, binodan bir necha yil davomida foydalanilmagan.

1980-yillarning boshida bir guruh rassom va faollar Urganchda vaqti-vaqti bilan o‘tkaziladigan ko‘rgazmalar o‘rniga doimiy suratlar galereyasini tashkil etish taklifi bilan chiqqan. Buning uchun shahar markazida odamlar kelishiga qulay bo‘lgan bino kerak edi. Tashlandiq pochta bo‘limi esa ham maydoni, ham joylashuvi jihatidan juda mos kelardi. Bu g‘oyani shaharning o‘sha vaqtdagi san’atsevar rahbari qo‘llab-quvvatlagach, 1982-yili bu yerda Urganch kartinalar galereyasi ochilgan.

Boshida galereyaga juda kam odam kelardi. Vaziyat 2008-yili, bu yerda Shirin Tosheva ekskursiyachi bo‘lib ish boshlaganidan so‘ng o‘zgara boshlagan.

“Men endi ishga kirgan vaqtim muzeyga deyarli mehmon kelmasdi, — deb eslaydi u. — Agar hech narsa qilinmasa, u shunchaki rasman mavjud bo‘lib qolaverardi, buni tushunardim. Shuning uchun o‘zim bukletlar chop etib, maktablar, kollejlar, universitetlarga borib, ekskursiyalarga taklif qila boshladim. Asta-sekin odamlar bu yerga kela boshladi”.

Uning g‘oyasi va taklifi bilan bu yerda mahalliy rassomlarning shaxsiy ko‘rgazmalarini o‘tkazish boshlandi. Galereya namoyish zallarni bepul taqdim etar, bezash ishlarida yordam berar va ochilish marosimida mehmonlarni an’anaviy palov bilan siylardi.

“Biz hech qachon hech kimga rad javobini bermaganmiz. Rassomga, hatto u endigina ish boshlagan bo‘lsa ham, o‘zini ko‘rsatish imkoniyatini berish muhim edi”, — deb eslaydi Tosheva.

Bunday ochiqlik galereya muhitini o‘zgartirgan. Shu tariqa rassomlar uni muloqot maydoni sifatida, urganchliklar esa qulay madaniy makon sifatida qabul qila boshlagan. Asta-sekin yangi auditoriya shakllanib, galereyaning “huvillagan eski bino” maqomi tarixda qoldi.

2017-yili muassasaning O‘zbekiston zamonaviy san’ati muzeyi deb qayta nomlanishi uning taqdirida hal qiluvchi rol o‘ynadi. Bu shunchaki nom almashtirish emasdi: buning ortida yangi konsepsiya, xalqaro aloqalarni rivojlantirish va keng ma’nodagi zamonaviy san’at bilan ishlash masalalari turardi.

Bugun muzey to‘plamida 3 mingga yaqin eksponat saqlanmoqda. Bular rangtasvir, grafika, fotosuratlar, haykaltaroshlik, kulolchilik, amaliy-bezak san’ati buyumlari, milliy kiyimlar va hatto kundalik turmush ashyolaridir.

Kolleksiya asta-sekin to‘plangan. Ochilganidan keyingi dastlabki o‘n yil davomida galereya turli rassomlarning asarlarini sotib olish bilan faol shug‘ullangan, keyinchalik xodimlarning o‘zi ustaxonalarga borib, mualliflar bilan kelishib sotib olgan, ba’zida esa eksponatlarni shaharliklarning o‘zi ham olib kelardi. Muzeyda hozir ham bir an’ana saqlanib qolgan: har bir muallif shaxsiy ko‘rgazmasidan so‘ng aqalli bitta bo‘lsa-da asarini sovg‘a qilib ketadi. So‘nggi to‘rt yil ichida Madaniy meros agentligi ham CAMUZ’ga 30 dan ortiq asar topshirdi.

Bu yerda to‘plangan eksponatlarning mualliflari O‘zbekiston madaniy merosida iz qoldirgan turli maktab va yo‘nalishlardagi 200 dan ortiq rassom hisoblanadi. Xorazmlik ustalardan Quramboy Bekchanov, Otaxon Olloberganov, Shavkat Usmonov, To‘ra Quryozov, Rustam Xudoyberganov, Shuhrat Bobojonov, Zulfiya Ibrohimova, Xadicha Ermatova, Sharofat Sobirova kabi san’atkorlarni sanab o‘tish mumkin.

Ular bilan bir qatorda muzeyda milliy san’atning taniqli ustalari Bahodir Jalolov, Javlon Umarbekov, Chingiz Ahmarov, Qutlug‘ Basharov, Medat Kagarov asarlari ham namoyish etilyapti. Shuningdek, to‘plamda Rossiya, Italiya, Yaponiya, Janubiy Koreya va AQSh kabi mamlakatlardan bo‘lgan xorijiy rassomlarning asarlari ham o‘rin olgan.

“Uslublar jihatidan kolleksiya juda xilma-xil: impressionizm va puantilizmdan tortib kubizm, abstraksiya va konseptual san’atgacha bo‘lgan asarlar bor. Bunday serqirralilik muzeyni mutaxassislar uchun ham, keng jamoatchilik uchun ham qiziqarli qiladi”, — deydi Shirin Tosheva.

Doimiy ekspozitsiya uchun ikkita zal ajratilgan. Katta zalda Xorazm san’ati — rangtasvir, haykaltaroshlik, kulolchilik namunalari namoyishga qo‘yilgan. Tashrif buyuruvchilar uchun aynan shu bo‘lim ayniqsa qadrli: u mintaqada o‘ziga xos san’at maktabi va iste’dodli ustalar borligini ko‘rsatadi. Direktorning aytishicha, shahar aholisining o‘zi ham bu iste’dod egalari haqida ko‘p narsa bilmaydi.

Ikkinchi kichik zal grafikaga bag‘ishlangan. Bu yerda Toshkent, Buxoro, Samarqand va, tabiiyki, Xorazm mualliflarining asarlarini ko‘rish mumkin. Ijro mahorati alohida e’tiborni tortadi: qalam va siyohning nozik chiziqlari shunday nafis, batafsil syujetlarni yaratadiki, beixtiyor ularni diqqat bilan tomosha qilish va o‘rganishni istaydi kishi.

Muzey o‘zining uchinchi zalini vaqtinchalik loyihalar uchun ajratgan. Bu yerda xalqaro ko‘rgazmalar o‘tkaziladi va zamonaviy o‘zbek rassomlarining asarlari namoyish etiladi, bu esa CAMUZ’ning jonli va dolzarb makon bo‘lib qolishiga imkon beradi. Zal va foyelarga joylashtirilgan haykallar kolleksiyani to‘ldiradi.

“Biz muzey jonli, o‘zgaruvchan makon bo‘lib qolishi kerak, deb hisoblaymiz, — deb tushuntiradi direktor. — Doimiy ekspozitsiyani ko‘rish uchun keladigan tomoshabinlar toifasi bor. Ular uchun tanish rasmlarni qayta ko‘rish muhim. Masalan, “Jokonda"ni ko‘rish uchun Luvrga qayta-qayta tashrif buyuradigan kishilar kabi. Ammo yana bir toifa — yangiliklarni kutayotganlar ham bor. Shuning uchun biz muntazam ravishda ko‘rgazmalarni yangilab turamiz va har bir tashrif kutilmagan va qiziqarli yangilik olib kelishi uchun zalimizga yangi “burchak"lar qo‘shishga harakat qilamiz”.

Bugun CAMUZ nafaqat ko‘rgazma zali, balki Urganchning madaniy hayot markazi ham. Bu yerda ma’ruzalar, ijodiy uchrashuvlar, mahorat darslari, shaxmat musobaqalari va davra suhbatlari o‘tkaziladi. Bunda rassomu tomoshabinlar, yoshlar faol qatnashadi. Muzey asta-sekin muloqot, g‘oya almashish va ilhomlanish maydoniga aylanyapti.

Xalqaro loyihalarning alohida o‘rni bor. So‘nggi yillarda bu yerda Italiya, Yaponiya, Janubiy Koreya, AQSh, Chexiya va Shveysariyadan keltirilgan asarlar namoyish etildi. 2023-yili amerikalik fotograf Rojer Ballenning “Voices” turkumidagi asarlari ko‘rgazmasi muhim voqealardan biri bo‘ldi — bunday darajadagi ko‘rgazmalar shu vaqtgacha hatto Toshkentda ham bo‘lmagandi.

Shundan keyin muzey nyu-yorklik koreys fotografi Syu Park kolleksiyasini, shuningdek, italiyalik besh rassom ishtirokidagi “Musiqa uchun beshta nota” loyihasini qabul qildi. Bu asarlar turkumining barchasi CAMUZ’ga sovg‘a sifatida qoldirilgan. Bundan tashqari, muzey elchixonalar, Novosibirskdagi “Ko‘k burunlar” kabi san’at guruhlari bilan hamkorlik qilyapti, Nukusdagi Savitskiy muzeyi bilan qo‘shma tashabbuslarida ishtirok etmoqda.

Muassasa direktori va jamoa a’zolarining sa’y-harakatlari bilan tartib berilgan xususiy kutubxona — muzeyning alohida faxri. Uning fondi urganchliklar uyidan keltirgan, rassomlar va madaniyat tashkilotlari sovg‘a qilgan kitoblardan shakllangan. Masalan, Islom sivilizatsiyasi markazi noyob “Jahon to‘plamlaridagi O‘zbekiston madaniy merosi"ning 50 jildligini sovg‘a qildi. Bugun fondda taxminan 14 ming nashr bor — bu yerda badiiy adabiyot ham, ilmiy asarlar ham bor. Ammo san’atga oid kitoblar, albomlar va ko‘rgazma kataloglarining o‘rni alohida.

Shirin Toshevaning so‘zlariga ko‘ra, yaqin bir yil davomida CAMUZ xorijiy kurator va rassomlar bilan faol hamkorlikni davom ettiradi. Rejada bir vaqtning o‘zida sakkizta xalqaro loyiha, jumladan, Britaniyaning ikkita va Yaponiyaning bitta ko‘rgazmasi bor. Ko‘rgazmalar bilan bir qatorda muzey tomoshabinlar nafaqat san’at bilan tanishishi, balki uning ishtirokchisiga aylanishi mumkin bo‘lgan ta’lim dasturlarini ham tayyorlayapti.

Muzey o‘z oldiga dasturlar va kolleksiyani kengaytirish, uzoq muddatli istiqbolda esa o‘z makonini yangilash (ya'ni, ta’mirlash) vazifasini qo‘ymoqda. Bino ta’mirga muhtoj: konstruksiyalarni mustahkamlash, muhandislik tarmoqlarini yangilash, fasadni qayta tiklash, tashrif buyuruvchilar va xodimlar uchun yanada qulay sharoitlar yaratish zarur. Shuningdek, ko‘rgazma zallarini zamonaviy uskunalar bilan jihozlash ham rejalashtirilgan.

Muzeyning uzoq muddatli rejalari restavratsiya yo‘nalishini mustahkamlash bilan bog‘liq. Yaqinda muzey jamoasiga shtatdagi restavrator — yosh mutaxassis qo‘shildi, rahbariyat uning Yevropadagi yetakchi maktablarda tahsil ko‘rib qaytishi uchun imkoniyat izlayapti. Bunday tajriba muzeyda kolleksiyani saqlash uchun to‘laqonli bazani yaratish hamda rangtasvir va grafika asarlariga professional g‘amxo‘rlikni ta’minlash imkonini beradi.

Muzey rivojlantirmoqchi bo‘lgan alohida yo‘nalish — auksion zalini yaratish. G‘oya amaliyotdan kelib chiqqan: rassomlar ko‘pincha o‘z asarlarini galereyaga olib kelib, ko‘rgazma payti savdo qilish mumkin bo‘lgan joy tashkil etilishini ham xohlaydi. Bu mualliflar uchun haqiqiy qo‘llab-quvvatlash bo‘lib, ularga ijoddan daromad olish imkonini beradi va, shu bilan birga, shaxsiy hamda muzey kolleksiyalarini to‘ldirishga yordam beradi. Loyiha hozircha tayyorgarlik bosqichida, ammo kelajakda u Urganch madaniy hayotining muhim qismiga aylanishi mumkin.

“Muzeyimiz avvalo ommaning sevimli maskani bo‘lishini istaymiz. Uning butun faoliyati shahar ahliga qaratilgan va ulardan muhabbatimizga yarasha javob olishimiz muhim. Vazifamiz — madaniy tadbirlar orqali yaxshi kayfiyat va muhabbat ulashish hamda barcha ijtimoiy guruhlar uchun muloqot maydonini yaratish. San’at odamlarni jipslashtirishi, hamma uchun ochiq bo‘lishi va uni qadrlashga tayyor bo‘lganlar bilan doimo yonma-yon bo‘lishi kerak”, — deya xulosa qiladi Shirin Tosheva.

Muzey har kuni soat 9:00 dan 18:00 gacha, ayrim kunlari esa 22:00 gacha ochiq. Kirish o‘zbekistonliklar uchun — 15 ming so‘m, xorijlik mehmonlar uchun — 25 ming so‘m. Muzey Urganch shahri markazidagi O‘zbekiston ko‘chasi 21-uy manzilida joylashgan.