Iskandar Soliyev bilan Oltinko‘l tumani markazidagi u tug‘ilib o‘sgan, Andijon aeroportidan yarim soatlik masofada joylashgan xonadonda ko‘rishdik. Hovli sahnidagi turnaqator terilgan rasmlar e’tiborimizni tortdi, muallifiga qiziqdik.

“Bu rasmlarni bir paytlar o‘zim chizganman. U vaqtlarda Izboskandagi To‘rtko‘l qishlog‘ida joylashgan Andijon ixtisoslashtirilgan san’at maktab-internatida o‘qirdim. Ayam bularni uyimiz yerto‘lasida xazinadek asrab-avaylab keladi. Har bir ona o‘z farzandi uddalagan har qanday ish bilan doim boshqalarga maqtanib, g‘ururlanishni istaydi, bu tabiiy hol. Shu bois ayam bugun sizlar uchun ham kichik ko‘rgazma uyushtirdi”, — deya kuladi suhbatdoshimiz.

Iskandar maktab-internatni tamomlagach, Kiyev milliy arxitektura va qurilish universitetiga o‘qishga kirgan. Magistrlik darajasini ham o‘sha yerda olgan, so‘ng bir muddat Ukrainada ishlagan.

“Urbanizm umuman O‘zbekistonga, xususan, Oltinko‘lga ham kerak. “Uyimiz tuman markazida bo‘lganligi uchun katta yo‘l yoqasida futbol o‘ynardik, alohida maydon yo‘q edi. Hozir ham yoshlarni bir nuqtaga jamlaydigan joylar deyarli yo‘q”, — deydi suhbatdoshimiz. Rasman tumanda 400 ming aholi yashaydi, deyiladi; ko‘pchilik qishloq xo‘jaligi orqali tirikchilik qiladi. Ammo, Iskandar Soliyevning ta’kidlashicha, Rossiya, Janubiy Koreyaga borib ishlovchilar ham sezilarli ko‘p.

O‘zbekistonning istalgan shahriga borsangiz, u yerda piyodalar uchun sharoit yo‘q, mahalliy rahbarlar uchun bu oxirgi o‘rindagi masala. Oltinko‘lda ham ahvol shu, mana, tuman pochta bog‘lamasi oldidagi mana bu trotuar necha zamondan beri shunday xarob ahvolda. Umuman, Oltinko‘lda yemakxonalar, dorixonalar va o‘yin klubidan boshqa hech nima yo‘q. Vaholanki, aholini yig‘a oladigan va ularga madaniy hordiq chiqarish imkonini beradigan kutubxonalar, muzeylar, (kino)teatrlar ham kerak”.

“Kichkinaligimda o‘rtoqlarim bilan Playstation o‘ynardik, sport zaliga borib, kurash sirlarini o‘rganardik. Oldin markazdagi katta ko‘chaning ikki tarafida quyosh nurini yerga tushirmaydigan darajada baland chinorlar bo‘lardi. Hozir chinorlar yo‘q, kesib tashlangan. Umuman, Oltinko‘lda yashil hududlar yetishmaydi. E’tiborga molik sohilbo‘yi hududlari bor, ammo ulardan oqilona foydalanilmaydi”.

“Bu bolaligim o‘tgan bolalar bog‘chasi — 1-sonli davlat maktabgacha ta’lim tashkiloti. Ilgari bog‘chaga olib boradigan ko‘cha ham soya tushmaydigan darajada serchinor edi, daraxtli arka edi go‘yo. Afsuski, bu yerda ham chinorlar qolmagan.

Bog‘chaning o‘zida men qatnagan davrdan beri deyarli hech narsa o‘zgarmagan. Mana bu maydoncha o‘rnida ilgari imorat bo‘lardi, xuddi zooparkka o‘xshar, unda turli jonivorlar parvarish qilinardi. Qolgani — o‘sha-o‘sha.

Bog‘cha oldidagi mana bu qavariq piyodalar o‘tish joyini qarang-da endi: bu ham hisobot uchun, qo‘l uchida qilingandek. Axir piyodalar o‘tish joyining bir tarafi panjara bilan to‘silgan bo‘lishi, yo‘ldan o‘tayotgan odam panjaraga borib urilishi kerak emas-ku!”

Bog‘chani ko‘rdik, ammo Iskandar 1-sinfga chiqqan tumandagi 1-maktabga kira olmadik. Maktab darvozasi oldidagi qorovul direktor ichkarida bo‘lgan vaqtda maktab hududiga begonalar — sobiq bitiruvchi bo‘ladimi, urbanistmi, jurnalistmi, undan kattasimi, farqi yo‘q — kirishi mumkin emasligini bahona qilib, bizni o‘tkazmadi.

Nachora, zorimiz boru, zo‘rimiz yo‘q, deya tuman istirohat bog‘iga yaqin masofa orqali yo‘l oldik. Qizig‘i, buning uchun tuman hokimligi binosi oldiga o‘rnatilgan panjaralarning teshigidan o‘tishimizga to‘g‘ri keldi.

“Hokimlik oldidagi bu panjaralar aqlimni taniganimdan beri bor. Har kuni shu ikkita teshikdan yuzlab odamlar uyoqdan buyoqqa o‘tadi. Rahbarlar xalqqa yaqin va ochiq bo‘lishni istasa, birinchidan, bu panjaralarni olib tashlashi kerak, deb o‘ylayman. Keyin, bunday panjaralar hudud chiroyiga ham dog‘ tushiradi”.

“Hokimlikning orqa tarafida katta kurash zali bo‘lardi. Boshlang‘ich sinfda o‘qigan paytlarim qatnaganman. Uning oldida stadion, basseyn va kinoteatr ham bor edi. Stadionni buzib, o‘rniga “dom” qurishdi, hozir odamlar yashayapti. Mana bu qurilish bo‘layotgan bino o‘rnida esa kinoteatr bo‘lardi, uni ham buzishibdi…”

Buzilib ketgan kinoteatrga Iskandar bilan birga achinib turgan vaqtimiz, shu yerdagi yangi qurilgan “dom”da yashashini aytgan bir erkak kamera ko‘tarib yurganimizga qiziqib, nima ish qilishimizni so‘radi (muammolarni hal qiluvchi “sehrgar bloger”, deb o‘yladi shekilli).”

U “dom”idagi muammoli holatlar qanday hal qilinishi kerakligiga Rossiyadan misol keltira berdi, chunki o‘zi Rossiyada ishlarkan, faqat ikki yilda bir Oltinko‘lga qaytarkan: “Rossiyadagi “dom”larning kanalizatsiyalari, gaz-svetlarini ko‘ring, mazza qilib yashaydi odamlar… Rossiyada domlar oldida parklar, kinoteatrlar, shaxmat-shashka, tennis o‘ynaydigan joylar ko‘p”.

Gapining oxirida shunday dedi: “Bizda ham shunday joylar, shunday sharoitlar bo‘lishi kerak. Dam olish hududlari bo‘lsa, biz ham vaqtimizni telefonga termulib o‘tkazmay, oilaviy hordiq chiqarardik”.

Aftidan, muammolar urbanizmdan uzoq odamlarni ham urbanistga aylantirib qo‘yayotgandek. Bu ham yaxshilikka bo‘lsa kerak.

Oltinko‘l tumanida bitta istirohat bog‘i bor. Bir vaqtlar kunu tun odamlar bilan gavjum bo‘lgan park hozir abgor ahvolda — buni mutaxassis bo‘lmagan odam ham bir qarashda sezadi. Shuning uchun ham bugun bu yerga hech kim kirmaydi.

“Yoshligimda Mustaqillik, Navro‘z bayramlarida chekka qishloqlardan ham odamlar yopirilib kelardi. Bu yerda tennis korti, attraksionlar bo‘lardi. Afsuski, uning hozirgi ahvoli juda achinarli. Ko‘p daraxatlar, ayniqsa, chinorlar qurib ketibdi… Qarang, bog‘ yonidan soy o‘tgan — sohil bo‘ylarini ham rivojlantirib, qanchadan qancha aholini bu yerga dam olish uchun jalb qilish mumkin”.

“Park faqat temir-tersakdan iborat bo‘lishi kerak emas. Iloji boricha attraksionsiz bo‘lishi zarur. Odamlarga sokin sayilgohlar ham kerak”.

“Aslida rasmiylar aholiga turli ko‘rinishdagi parklarni taklif qilishi kerak, odamlarda tanlash imkoni bo‘lsin: kim xohlasa ishdan charchagan vaqti yoki oilasi bilan shunchaki vaqt o‘tkazish uchun sokin parkka borib, hordiq chiqarsin, boshqa biro farzandi yo nabirasi bilan attraksionli parkka borsin. Ammo hozir hech qanday tanlov yo‘q”.

U buning sababini hokimlarning saylanmasligida ko‘radi. Uning fikricha, agar ijro hokimiyati mas’ullari xalq xalq tomonidan saylana boshlasa, ehtimol, shundan keyin saylovchilarning, xususan, jamoat makonlari bo‘yicha ehtiyojlari ham inobatga olina boshlaydi.

“Hozir aholi tirikchilik tashvishi bilan band. Ko‘pchilik chet elda mehnat muhojiri. Shu bois aksariyat odamlar shaharsozlik, infratuzilma degan narsalar haqida jiddiy o‘ylab ham ko‘rmaydi. Vaholanki, urbanizatsiya darajasi qanchalik oshsa, hudud rivojlanadi, hududdagi aholining bilimi ortadi, dunyoqarashi kengayadi. Bilim ortgani sayin, konservativ qarashlar ham kamayadi”.

Oltinko‘lda boshlangan suhbatimiz Andijon shahrida davom etdi. O‘zi Oltinko‘lni Andijonning yo‘ldosh-shaharchasi ham deyishadi — xuddi bir vaqtlar Sergeli Toshkentning yo‘ldoshi bo‘lganidek. Andijon aeroporti ham, Andijonning Eski shahari ham Oltinko‘lga juda yaqin. “Ko‘pchilik Oltinko‘lni ham shahar, deb o‘ylaydi. Lekin shahar maqomi yo‘q bu joyning. Arosat bir tuman”, — deya tushuntiradi Iskandar Soliyev.

“Oltinko‘ldan farqli o‘laroq, Andijonning shahar maqomi bor, ishlab turgan parklari ham yo‘q emas. Ammo muammolari, dardu tashvishlari baribir Oltinko‘lnikiga o‘xshash.

Andijon XX asr boshidagi kuchli zilzilalardan so‘ng tarixiy qiyofasini yo‘qotgan. Ammo eski shahardagi qadimiy ko‘chalar topologiyasi qisman saqlanib qolgan. Endi u joylarni, shu vaqtgacha omon qolganlarini, konservatsiya qilish yo‘li bilan saqlab qolish kerak. Chor Rossiyasi davrida qurilgan yevropacha uslubdagi binolar ham kamayib, yo‘qolib ketyapti. Ularni ham asrab qolish kerak, axir bu ham tarix.

Andijonning yangi davrdagi qiyofasi esa boshqa shaharlarimizniki bilan bir xil, deyish mumkin. Chunki xitoycha materiallar aralash binolar butun O‘zbekiston bo‘ylab qurilgan va qurilmoqda. Andijon shu jihatdan ham o‘ziga xosligini yo‘qotgan. Ayniqsa, Andijonning urbanistik tajribasini Farg‘ona vodiysidagi boshqa shaharlar bilan farqlash qiyin. Baxtga qarshi, O‘zbekistondagi “urbanistik yechim”lar copy-paste funksiyasiga ega, ya’ni bir joyda bir narsa qilinsa, u keyin boshqa hududlarga ham ko‘chiriladi. Lekin hammasi bir vaqtda tartibsiz, rejasiz rivojlanadi”.

“2024-yil kuzida Andijon shahridagi Alisher Navoiy nomli istirohat bog‘i bilan bo‘lgan mojaroni eslay olsangiz kerak. Ancha muhokama bo‘lgandi o‘shanda. Bog‘ ichida ishbilarmonlik markazi, ko‘p qavatli turar joylar qurishmoqchi edi. Jamoatchilik noroziligini bildirgach, qurilish bo‘lmaydi, deyishdi. Qurilish bo‘lmasligini eshitganimda quvongandim, chunki Andijonga bunday parklar juda kerak. Hozir shaharda uchtagina — Navoiy bog‘i, Pushkin nomli bolalar bog‘i va ekopark bor, xolos. Bir necha yuz ming aholi yashaydigan shahar uchun bu juda kam”.

“Parkmi, u holda attraksioni ham bo‘lishi shart”, degan qarash to‘g‘ri emas. Dunyoning aksariyat rivojlangan shaharlarida attraksionli parklar shahardan tashqarida joylashgan va unga yetib borish uchun alohida jamoat transporti ham yo‘lga qo‘yilgan”.

“Ulkan savdo markazi, Disneylendga o‘xshash katta majmualar shahar markazida bitta, bir-biriga yaqin nuqtalarda qurilsa, tirbandliklarga sabab bo‘ladi. Masalan, Toshkentdagi Magic Sity yoki Tashkent Sity Mall’ga qarang — ularning atrofi deyarli har doim tirband, chunki u yerga juda ko‘p odam boradi. Shuning uchun ham shahar ichida yirik savdo markazlari, attraksionli parklar qurilishiga qarshiman.

Parklarga pul keltiruvchi tadbirkorlik subyekti sifatida qarashni to‘xtatishi kerak. “Odamlar ko‘p kelyapti, lekin ular nega pul tashlab ketmayapti?”, degan tushuncha juda noto‘g‘ri. Park, bu — ijtimoiy loyiha. Afsuski, aksariyat aholi parklar ularning hayotida muhim o‘ringa egaligini anglab yetmaydi. Shuning uchun ham ko‘pchilik parklar hududining qisqarishini yoki park hududida qurilishlar olib borilishini jim kuzatadi.
Sezgan bo‘lsangiz, Andijon shahrining havosi toza emas. Osmonga qarasangiz, moviy rangni ko‘rmaysiz. Pastki qatlam har doim kulrang, tog‘lar ham yaxshi ko‘rinmaydi. Bu yerda havoning ifloslanishiga ta’sir qiluvchi bir necha omillar bor, albatta. Masalan, Andijonda yashillik juda kam. Butun shaharda uchtagina park bor, xolos. Ular ham havasli qilarli darajada serdaraxt emas”.

“Vaholanki, 10 yillar avval ham Andijon yashilroq edi. Ko‘chalarni kengaytirish, ko‘p qavatli binolar qurish bahonasi bilan chinorlar, ko‘p yillik katta daraxtlar yoppasiga kesildi. Lekin bu ishlarni daraxtlarni kesmay ham uddalasa bo‘lardi. Misol uchun, ko‘chani kengaytirish o‘rniga jamoat transportini tartibga solib, rivojlantirsa bo‘lardi. Har qalay, u vaqtda eskirgan bo‘lsa-da, avtobuslar va transport tugunlari bor edi. Ammo bor infratuzilma ham o‘ldirildi.

Yaqin vaqtdan boshlab shahar jamoat transportida yangi avtobuslar qatnay boshladi, ammo bu juda kam. Qayerga qaramang, hammayoqda “Damas” yo “Gazel” marshurtkalari. Aslida bu borada kompleks yondashuv, transport tizimi uchun alohida master-planlar zarur. Chunki avtobusdan boshqa muqobil transport turlarini ham joriy qilish mumkin. Ayniqsa, Andijondek kompakt, ixcham shahar uchun tramvay — zo‘r yechim”.

“Shaharning qay darajada rivojlangani va odamlarga qulayligini u yerdagi jamoat hojatxonalaridan ham bilib olish mumkin.

Toza yo iflosligi, pullik yoki bepulligi muhim emas, asosiysi, ular qancha — ko‘pmi, kammi? Bu ham dolzarb muammo. Jamoat hojatxonalari kamligi bois odam yo bozorga, yo biror kafega kirishga majbur bo‘ladi. Ko‘chada yurgan vaqtingiz burningizga noxush hidlar uriladi. Navoiy bog‘ida uchta hojatxona bor ekan — bu yaxshi, albatta. Lekin shaharning boshqa nuqtalarida ham jamoat hojatxonalari ko‘paytirilishi kerak. Hojatxona ham ijtimoiy loyiha”.

Iskandar Soliyevning “O‘zbekiston shaharlarida “urbanistik yechim”lar copy-paste qilinadi” degan gapini tasdiqlovchi holatga, ko‘p ham yurmay, Andijonning o‘zidan misol topdik. Bir muddat avval Toshkentda ko‘chalar o‘rtasidagi bir necha yil avval olib tashlangan ajratuvchi to‘siqlarni qaytadan o‘rnatish boshlangan edi. Andijonda ham markaziy, gavjum ko‘chalar o‘rtasiga “yevrozabor”lar qo‘yib chiqilganini ko‘rdik.

Iskandar Soliyevning piyodalar uchun jon kuydirib gapirishining sabablaridan biri uning o‘zi ham piyoda ekanligi bilan bog‘liq bo‘lsa kerak. Shuning uchun ham piyodalarni qiynayotgan muammolarni yaxshiroq biladi, ularning dardini ichidan his qiladi.

“Ba’zida velosipedda yurishim mumkin, lekin mashina haydashga qiziqmayman”, — deydi.

Andijondagi piyodalarning hayotini qiyinlashtiradigan ishlar qilinayotganini ko‘rganida, achchiqlanadi. Masalan, Andijon tibbiyot institutining Navoiy shoh ko‘chasidagi akademik litseyi oldida yerosti yo‘li qurilganidan u xursand emas.

“Shahar ichida bunday yerosti o‘tish joylari bo‘lmasligi kerak. Bu piyodalarning huquqlarini cheklaydi va ularning harakatini qiyinlashtiradi. Ayniqsa, nogironligi bor shaxslar, keksalar va yosh bolasi bor ayollarga qiyin. Qarang, hatto pandusi ham yo‘q. Ichi qorong‘u — bu esa juda xavfli holat.

O‘rniga svetofor bilan tartibga solingan piyodalar o‘tish joyi tashkil qilinganida edi — eng oson va qulay yechim ham shu aslida — odamlarga qulayroq, xarajati ham karrasiga kamroq bo‘lardi. Yer usti piyodalar o‘tish joylari (piyodalar ko‘priklari) haqida ham xuddi shunday fikrni bildirish mumkin”.

Afsuski, Andijon hozir ko‘proq avtomobillar uchun moslashtirilgan shahar bo‘lib qoldi; piyodalarning ustuvorligi eng oxirgi o‘rinda.

“Mas’ullar, xususan, hokimlar birinchi galda aholini, jamoatchilikka quloq tutishi kerak. Ko‘p rahbarlar tanqidni ko‘tarolmaydi yoki eshitishni istamaydi. Eshitgani bilan baribir o‘z bilganidan qolmaydi, oxir-oqibat uning qarorlaridan aholi qiynaladi. Shuning uchun ham mutaxassislarni doim eshitish kerak. Shaharsozlikka oid loyihalarga urbanist, ekolog, arxitektor kabi soha ustalarini jalb qilish, ularni tinglash va fikr-mulohazalarini e’tiborga olish zarar qilmaydi”.