Бу йил кузда Бухоро халқаро маданий тадбирнинг марказига айланди. Замонавий санъат биенналеси доирасида 5 сентябрдан 20 ноябргача Эски шаҳардаги карвонсаройлар, масжидлар, мадрасалар ва ҳатто каналлар санъат маконига айлантирилди. «Қалблар дардига дармон» деб номланган кўргазма анъанавий ҳунармандчилик ва замонавий санъат ўртасидаги мулоқот майдонига айланди.

Тадбир ташкилотчиси — Ўзбекистон Маданият ва санъатни ривожлантириш жамғармаси шаҳарни янги маданий ўлчамларда кўрсатиш ва уни ижодий учрашувлар, гастрономик намойишлар, маҳорат дарслари, мусиқий чиқишлар ва рассомларнинг инсталляциялари сингари ёрқин тадбирлар билан тўлдиришни мақсад қилган.

Gazeta Бухоро биенналеси бўйича қўлланма тайёрлади: унда маданият фестивали ғояси, унинг шаҳар учун аҳамияти, майдонларнинг меъморий хусусиятлари, тақдим этилган санъат асарлари ва тадбирнинг гастрономик қисми ҳақида ҳикоя қилинади.

Биеннале (итальянча biennale — «икки йиллик») — бу ҳар икки йилда бир марта ўтказиладиган кўргазма. Биенналелар замонавий ва амалий-безак санъати, архитектура, музей, китоб биенналелари ва бошқа турларга бўлинади. Биеннале формати дастлаб 1895 йилда Венецияда пайдо бўлган.

Бухоро биенналеси комиссари, Маданият ва санъатни ривожлантириш жамғармаси Васийлик кенгаши раиси Гаянэ Умерованинг сўзларига кўра, Бухоро тарихан янги ғоялар ва маданият маркази бўлган ва бугун бу мақомни қайта тиклаш имконига эга.

«Бу азим шаҳарнинг кўчалари, ёдгорликлари ва афсоналари икки минг йилдан ортиқ тарих мобайнида одамлар, ғоялар ва маданиятлар таъсирини ўзида акс эттириб келган. Бу заминда шеърият, илм-фан, ҳунармандчилик доимо ёнма-ён тараққий этиб, унинг илми бир пайтлар бутун бошли сивилизациялар йўлини ёритган. Бухорони Ўзбекистондаги биринчи халқаро замонавий санъат биенналеси учун майдончага айлантириш — бу шунчаки мозийни қўмсаш ҳисси эмас, балки мустаҳкам ишонч белгиси. Бу шаҳарнинг яна бир бор ижод, мулоқот ва маданий алмашинувнинг глобал маркази сифатида намоён бўлиши мумкинлигига бўлган ишорадир».

Гаянэ Умерова айтишича, Бухоро биенналеси ғояси Ўзбекистон Маданият ва санъатни ривожлантириш жамғармасининг шаҳарнинг тарихий қисмини қайта тиклаш бўйича кенг қамровли дастури доирасида туғилган. Жамғарма халқаро ҳамкорлар билан биргаликда нафақат Бухоро меросини асраб-авайлашга ҳисса қўшади, балки қадимий ёдгорликлардан кўргазма майдонлари ва маъруза заллари сифатида фойдаланиб, уларнинг вазифасини ҳам синаб кўради.

Биеннале бадиий раҳбари ва куратори Диана Кэмпбелл лойиҳада 140 дан ортиқ иштирокчини бирлаштирди. Улар орасида халқаро муаллифлар, Марказий Осиё мамлакатларининг ёш рассомлари ва бухоролик ҳунармандлар бор. Улар биргаликда 70 дан ортиқ санъат асарларини яратдилар — бу ишларнинг барчаси Ўзбекистон ҳудудида яратилди.

Бу асарлар замонавий санъат анъаналарни тўлдириши, ҳис қилиш ва тафаккурнинг янги шаклларини очиши мумкинлигини кўрсатади, дейди кўргазма продюсери Анастасия Скворцова Gazeta билан суҳбатда. Гаянэ Умерованинг фикрича, кўргазма асрлар давомида Бухоронинг маданий ўзлигини сақлаб қолган усталарнинг билим ва маҳоратига ҳурмат белгиси бўлиб ҳам хизмат қилади.

«Рассомлар ва ҳунармандлар ўртасидаги мулоқотда эски билимлардан янги шакллар туғилаётганини кўриш таъсирли. Анъаналар ва замонавийлик кесишган нуқтада пайдо бўлган бу санъат асарлари ижодда барчамиз бир тилда сўзлашаётганимизнинг яққол намунасидир», — дейди Гаянэ Умерова.

Анастасия Скворцованинг қўшимча қилишича, санъат оламида ҳунармандлар кўпинча «кадр ортида» қолиб кетади: уларнинг меҳнати рассомлар ғояларининг техник ижроси сифатида қабул қилинади, муаллифлик ҳақида оғиз очилмайди. Бу ерда эса ҳунармандлар тўла ҳуқуқли ҳаммуаллифларга айланади. Уларнинг билимлари, материаллари, қўл меҳнати — нафақат ғояни амалга ошириш воситаси, балки бадиий ифоданинг бир қисми ҳамдир.

«Бундай ҳамкорлик анъаналарга янгича қарашни очади. Таниш шаклларни шунчаки такрорлаш ўрнига, маҳаллий усталар замонавий рассомларнинг ғояларини қайта кўриб чиқиш, тўлдириш ва бойитиш имконига эга бўладилар, — дея тушунтиради Анастасия Сквоцова. — Бу ҳунармандлар учун ҳам синов, ҳам илҳом манбаи бўлди: улар ўз маҳоратлари янгича жаранглаши ва янада ривожланиши мумкинлигининг гувоҳи бўлдидар. Бу анъаналарни замонавий санъатнинг бир қисмига айлантириш ва дунёга ҳунармандчиликнинг қиймати ғоянинг қийматидан кам эмаслигини кўрсатишга уринишдир».

Биринчи Бухоро биенналесининг бош мавзуси фавқулодда шоирона жаранглайди — «Қалблар дардига дармон». Бу мажозий ном замирида уламо Ибн Синонинг тажрибаси яширинган бўлиб, бунда у инсон руҳий ҳолатининг жисмоний аҳволига қандай таъсир кўрсатишини исботлашга уринган. Афсонага кўра, Ибн Сино ҳунарманднинг қизига бўлган толесиз муҳаббатдан изтироб чекаётган ёш шаҳзодани даволаш учун палов рецептини ўйлаб топган, дея ҳикоя қилади биеннале бадиий раҳбари Диана Кэмпбелл.

Биеннале ташкилотчилари рассомларга ўз ижодлари орқали руҳ ва тана ўртасидаги алоқа мавзусига мурожаат қилишни таклиф этишди: қалб оғриғи табиатини ўрганиш ва уни енгиш йўлларини излаш. Биеннале санъатнинг инсонга йўқотиш, хавотир ва ёлғизликни енгишда, шунингдек, ўзи ва бошқалар билан алоқанинг янги шаклларини топишда қандай ёрдам бериши ҳақида мулоҳаза юритиш майдонига айланди.

Диана Кэмпбеллнинг тушунтиришича, кўргазма юракни тирикликни таъминлайдиган аъзо сифатида эмас, балки ақл, руҳ ва тананинг бирлашув маркази — моддий ва маънавий нарсалар учрашадиган жой сифатида кўриб чиқади. Шу маънода юрак хотирани сақлайди, шахсиятни шакллантиради, оғриқ ва муҳаббатга жавоб қайтаради ҳамда тасаввур ва интуиция манбаига айланади.

«Юрак шундай кучли тасаввур қобилиятига эгаки, у дунёни ўзгартира олади — билим ва муҳаббат уйғунлиги орқали. Бу „ақлий сезгирлик“ уни ақлдан кам бўлмаган аҳамиятга эга эканидан далолат: айнан юрак орқали инсон ўзининг фикрлари, сўзлари ва хатти-ҳаракатлари дунёга қандай таъсир кўрсатишини англайди. Қалб оғриғини бошдан кечириш, айниқса, оғир. Шу билан бирга, айнан шу оғриқда ўзгариш учун имконият яширинган: синган қалб муаллимга, одамларни замон ва маконда бирлаштирадиган ҳамда ижодда ўз ифодасини топадиган умумбашарий тажрибага айланади», — дея таъкидлайди Кэмпбелл.

Унинг сўзларига кўра, палов унинг учун ҳам шифо, ҳам таскин бўлган ошиқ шаҳзода ҳақидаги афсона биеннале номидаги асосий мажозни очиб беради. «Рецептлар» — нафақат пазандачилик, балки маданий амалиётлар, анъаналар, инқирозларни енгиб ўтишга ва умумийлик туйғусини сақлаб қолишга ёрдам берадиган санъат шаклларидир. Санъат, ҳунармандчилик ва ҳамкорликдаги ижод шахсий ва жамоавий жароҳатларни даволашга ёрдам беради, худди бир пайтлар лаззатли таом шаҳзоданинг изтиробларини енгиллаштирганидек, дейди биеннале бадиий раҳбари.

Ташкилотчилар ғоясига кўра, биеннале катта санъат зиёфат дастурҳони сифатида ташкил этилади: кўргазмалар, томошалар, мусиқа, гастрономик лойиҳалар ва маҳорат дарслари ягона «дастурхон»га айланади, унинг атрофида рассомлар, ҳунармандлар, ошпазлар, мусиқачилар ва томошабинлар тўпланади. Ҳар ким ўз ҳиссасини қўшади ва бу «масаллиқлар»дан қалб таскин топиши, инсон эса дахлдорлик ҳиссини туйиши мумкин бўлган умумий макон вужудга келади.

Бухоро ўз тарихи давомида узоқ ва яқин қўшнилари билан савдо-сотиқ, маърифий ва маънавий алоқалар олиб борган. Шаҳар бу ерда тўқнашган турли касб ва маданият вакиллари таъсирида шаклланган. Бу оқимлар туфайли Бухоро ўзгариб борди. Шу жумладан, унинг меъморчилигининг вазифаси ҳам ўзгарди — одамлар биноларни долзарб эҳтиёжларга мослаштирдилар. Ибодатхона сифатида фойдаланилган жой эртага меҳмонхонага, асрлар ўтиб эса музейга айланиши мумкин эди.

Биноларни мослаштириш тажрибасига эргашган ҳолда, биеннале меъморчилик бўйича ижодий директори Ваэль Аль Авар қадимий ёдгорликлардан кўргазма павильёнлари сифатида фойдаланишга қарор қилди. Бундан ташқари, биенналега тайёргарлик доирасида илгари ёпиқ бўлган тарихий бинолар таъмирланди ва Бухоронинг янги маданий ҳудудига киритилди.

Марказий объектлардан бири Магоки Аттори масжиди — Лаби ҳовуз майдонидаги ўрта аср меъморчилиги ёдгорлиги. Бухоро ҳудудида ислом дини ўрнатилгунга қадар масжид ўрнида бозор бўлиб, у ерда зираворлар ва зардуштийлик бутлари билан савдо қилинган. Вақт ўтиши билан масжид синагогага айланди. Кейин унинг негизида гиламлар музейи очилди. Бугунги кунда масжид ички қисми шаҳар тарихига бағишланган ахборот марказига мослаштирилган.

Ижодий директорнинг сўзларига кўра, бу Бухоро меъморчилиги ҳар доим нафақат мушоҳада объекти, балки одамлар ва маданият билан мулоқот қилиш макони бўлганидан далолат беради.

«Биеннале меъморчилиги — бу бир қатор вақтинчалик павильёнлар ёки янги иншоотлар эмас. Биз мавжуд бинолар билан ишлаймиз, уларни кўргазма пайтида ҳам, ундан кейин ҳам янгича фойдаланиладиган жойлар кетма-кетлигига айлантирамиз. Ташриф буюрувчилар тарихий объектларни қайта кашф этишлари, маҳаллий аҳоли эса Эски шаҳарнинг маданий ҳудуди билан танишишлари мумкин бўлади. Бухоро меъморчилиги ҳар доим турли жойлардан келганлар — савдогарлар, олимлар, илоҳиётшунослар ёки саёҳатчилар учун учрашув жойи ва шу билан бирга унинг аҳолиси учун шинам, меҳмондўст уй вазифасини бажарган», — дейди Ваэль Аль Авар.

Бухоро биенналесининг марказий қисми Эски шаҳар марказидаги бешта янгиланган тарихий биноларда: Хўжа Гавкушон ансамбли, тўрт карвонсаройдан иборат Фатҳуллажон, Аёзжон, Аҳмаджон ва Улуғбек Тамакифуруш мажмуаси, Рашид ва Алам мадрасалари, шунингдек, Хўжа Калон масжидида жойлашган.

Бу объектларнинг ҳар бири қалбни даволаш йўлидаги бир босқич сифатида намоён бўлади: йўқотишни бошдан кечириш ва оғриқни англашдан тортиб, қалбнинг юмшаши, ички мувозанат ва жамиятга қўшилишгача. Ташриф буюрувчилар бу йўлни санъат орқали босиб ўтадилар, тарихий маконларни қайта кашф этадилар ва улар билан ҳиссий ҳамда маънавий даражада мулоқотга киришадилар.

Ташкилотчилар тарихий биноларга киришдан олдин биеннале билан танишишни ҳунармандлар яшайдиган ва ишлайдиган Бухоро кўчалари ва майдонларидан бошлашни таклиф этадилар.

500 метрлик йўналиш бўйлаб сайр Тоқи Саррафон (1-гумбаз)дан — бир вақтлар ҳинд ва яҳудий савдогарлари пул алмашган XVI асрга оид савдо гумбазларидан биридан бошланади. Шундан сўнг йўл шаҳарни Зарафшондан сув билан таъминлаб турган қадимий Шоҳруд ариғи бўйлаб давом этади. Шундан сўнг меҳмонлар Хўжа Гавкушон ансамбли олдида сақланиб қолган ҳовузлардан бири ёнидан ўтадилар. Бу ҳовуз нафақат сув манбаи, балки учрашув, дам олиш ва маънавий покланиш жойи бўлиб ҳам хизмат қилган.

XVIII-XIX асрларда қурилган бир-бири билан боғлиқ тўртта карвонсарой — Фатхуллажон, Аёзжон, Аҳмаджон ва Улуғбек Тамакифуруш саёҳатчи савдогарлар учун вақтинчалик турар жой, яъни меҳмонхона вазифасини ўтаган. Бинолар марказий ҳовлини ўз ичига олади, унинг атрофида кичик ҳужралар, эшак охурлари ва отхоналар жойлашган. XX асрда карвонсаройлар мажмуаси турар-жой биноларига айлантирилди. Вақт ўтиши билан улар эскирди. 2000 йилларда фақат иккита бино тикланди. Қолган иккитаси вайрона ҳолида қолди.

Биеннале доирасида мажмуа кўргазма йўналишининг бошланғич нуқтасига айланади. Бир вақтлар саёҳатчиларга узоқ сафар олдидан кучларини тиклаб олиш учун бу ерда тўхташ таклиф қилинган бўлса, бугунги кунда томошабинлар ўз саёҳатларини бир зум тин олиб, санъатни мушоҳада қилиш учун ички тайёргарликдан бошлашга таклиф қилинмоқда. Концепция муаллифлари карвонсаройнинг вазифасини рамзий маънода кўриб чиқадилар: қалби оғриган одам даволанишдан олдин тин олиши керак, бу вақт давомида у ўзи билан ёлғиз қолиши ва ўз дардини қайта англаши мумкин.

Ушбу ғояга амал қилиб, дунёнинг турли бурчакларидан келган рассомлар мажмуа архитектурасидан ўз ижодлари учун мато сифатида фойдаланганлар.

1570 йилда собиқ чорва бозори ўрнида қурилган Гавкушон мадрасаси кўп асрлар давомида илм-фан маркази бўлиб хизмат қилган. XX асргача 30 та хона, кутубхона ва намозхонага эга бино муҳим таълим муассасаси бўлиб келган. Совет ҳокимияти ўрнатилгач, мадраса турар жой ва ҳунармандчилик мактабига айлантирилди.

Биеннале доирасида Гавкушон мадрасаси «Ҳассос қалблар уйи» номини олди. У Бағдод донишмандлик уйи ғоясига — IX-X асрларда турли одамлар фалсафа, фан ва маданият ҳақида суҳбатлашиш ва бир-биридан ўрганиш учун тўпланган илмий марказга ишора қилади.

Мадрасада кўргазма заллари, кутубхона, ҳунармандчилик студияси ва рассомлар устахоналари ташкил этилган. Ҳовлида адабий учрашувлар, шеърият кечалари, маҳорат дарслари ва бошқа тадбирлар ўтказилмоқда. Мадрасанинг бундай вазифаси ва тадбирлар дастури Бағдод донишмандлик уйи анъанасини давом эттириб, тажриба, мулоқот ва очиқлик орқали ўрганишни таклиф этади.

«Ҳассос қалблар уйи» мадрасасининг шиори форс шоири Шамс Табризийнинг «Ўқиш орқали ўрганиш мумкин, бироқ тушуниш — фақат муҳаббат билан» деган сўзлари бўлди.

1598 йилда Хожа Калон номи билан танилган шайх Хожа Саид ташаббуси билан қурилган масжид Бухорода иккинчи йирик масжид ҳисобланиб, Гавкушон ансамбли таркибига кирган.

Маҳаллий аҳолининг Gazeta билан суҳбатда айтишича, совет даврида бино узоқ вақт бўш турган ва бошқа кўплаб масжидлар сингари омборхона сифатида фойдаланилган. Узоқ вақт қаровсиз қолганлиги сабабли у аста-секин вайрон бўлиб борган. Фақат ёнидаги минора сақланиб қолган. Масжид пештоқи 1990 йилларда қайта тикланган. Мажмуанинг ички қисми бугунги кунгача таъмирга муҳтож.

Бугун харобалар янгича талқинда кўриб чиқилмоқда. Масжид майдони руҳий шифо масканига айлантирилган бўлиб, унда санъат ички мувозанатнинг энг муҳим манбаи сифатида ҳайрат туйғусини ўрганади, дея тушунтиради продюсер. Бу ерда гўзалликни ҳис қилиш ва улуғвор нарсаларга тегиниш инсонга ўз чекловларини енгишга ва Ернинг ҳаётий кучи билан алоқа ўрнатишга қандай ёрдам бериши ҳақидаги мулоқот пайдо бўлади.

Рашид мадрасасини XVIII-XIX асрларда афғон чойфуруш Абдурашид қурдирган. У эски каштадўзлар маҳалласидаги Шоҳруд ариғи ёнида жойлашган. Совет ҳокимияти ўрнатилиши билан мадраса маърифий-диний вазифани бажармай қўйди. Бинодан турар жой сифатида, кейинчалик эса техникани таъмирлаш устахонаси сифатида фойдаланилган.

Биеннале доирасида мадраса оғриқни енгиш ва кейинги ҳаракатлар учун куч топиш ҳақида сўзлашиладиган макон сифатида кўриб чиқилади. Бу ерда тақдим этилган асарлар турли йўлларни таклиф қилади: оғирликни енгиллаштириш учун ҳазил, ифодаланмаган ҳис-туйғуларга шакл бериш учун мотам маросимлари ва бошқа одамлар билан алоқага қайтарувчи ижтимоий амалиётлар. Шундай қилиб, мадраса ички тикланиш устахонасига айланади, дейди продюсер. Ундаги ишлар фақат биргаликдаги тажриба орқали аста-секин шифо топиш мумкинлигини эслатади.

Анастасия Скворцованинг таъкидлашича, биенналеда тақдим этилган замонавий рассомлар асарларида якуний нуқта йўқ: улар рангтасвир, перформанс ва инсталляциялар орқали шифо йўлларини излайдилар. Бу йўлда санъат умид ва тикланиш рамзи бўлиб хизмат қилади.

«Ҳар бир жойда медиаторлар — рассом ва томошабин ўртасидаги кўприк вазифасини бажарувчилар ишлайди. Биеннале очилишидан олдин 30 нафар медиатор лойиҳалар ғояларини чуқурроқ тушуниш учун куратор билан таълим олди, — дейди продюсер. — Уларнинг вазифаси ташриф буюрувчиларга нафақат асарлар билан танишиш, балки уларни муҳокама қилиш, фикр юритиш ва чуқурроқ англашга ёрдам беришдир».

Анастасия Скворцованинг тавсиясига кўра, Gazeta чет эллик ва ўзбекистонлик замонавий рассомларнинг ҳамкорликда яратган 10 та энг қизиқарли ва таъсирчан асарлари ҳақида ҳикоя қилади.

Лойиҳа марғилонлик тўқувчиларнинг ярим йиллик меҳнати эвазига дунё юзини кўрди. Улар 2300 метрдан ортиқ икатни қўлда яратиб, табиий бўёқлар билан бўядилар. Матога йўқолиб бораётган Орол денгизи харитаси тикилган: 1960 йиллардан 2024 йилгача бўлган даврга оид 23 та сунъий йўлдош тасвири икат нақшларига айлантирилган. Аста-секин сувнинг тўйинган кўк ранги туз, мох ва сув ўтларининг сариқ-оқ ранглари билан алмашади — шундай қилиб, мато йўқотиш тарихини аниқ акс эттиради.

«Ўзбекистонга келганимизда, бу ердаги ерларнинг қурғоқчиллиги ва деҳқончиликка яроқли ҳудудларнинг камлиги дарҳол кўзга ташланди. Сув ноёб ва бебаҳо ресурс эканлигини англадик. Мамлакат қуруқлик билан ўралган ва сувга чиқишнинг энг яқин йўли Орол денгизи эди, ундан деярли ҳеч нарса қолмаган. Бизнингча, бу йўқотишни шунчаки қайд этиш эмас, балки сувни қайтиб келишга ва унинг қадр-қимматини эслатишга ундовчи сирли ҳаракат, ўзига хос маросим яратиш муҳим эди. Умид қиламизки, бу инсталляция одамларга сувнинг гўзаллиги ва қудратини англашга, каналдан ахлатхона сифатида эмас, балки ҳайрат манбаи ва санъатга айланиши мумкин бўлган макон сифатида фойдаланишга ёрдам беради», — дейди Дэвид Соин Таппезер.

Тўқима «дарё» бир вақтнинг ўзида ҳам соғинч, ҳам умид рамзига айланди. У Оролнинг йўқ бўлиб кетиши нафақат экологик, балки бутун минтақа учун ҳиссий йўқотиш эканлигини эслатади.

Тўлин ой кунларида канал бўйида мусиқий амалиётлар ўтказилади. Томошабинлар ёмғир чақириш ва сув ҳақидаги суҳбатни шаҳар майдонига қайтариш маросимларида иштирок этишади, дея таъкидлайди Дэвид Соин Таппезер.

«Қора сир — бу отам Алишер Раҳимовнинг „қора бахмал керамика“ тўплами учун яратган ишланмаси. Бу оиламизнинг маҳаллий гил ва минераллар билан кўп йиллик тажрибалари натижаси, — дейди Шоҳрух Раҳимов. — Биз куйдирилганидан кецин мустаҳкам ва жонли қоладиган теран, зич рангга эришишга муваффақ бўлдик. Лойиҳада бу сир „қора сафро“ — ички оғирлик ва тушкунлик ҳолати рамзига айланди. Мен учун бу вайронкорлик ҳақида эмас, балки қабул қилиш ҳақида: ҳар бир инсон ўзида зулматни олиб юради ва айнан уни тан олиш ёруғликка олиб борадиган йўлнинг бир қисмига айланади».

Устанинг сўзларига кўра, кулолчилик буюмлари қўл ва олов тафтини ўзида сақлайди, товуш эса бевосита ҳис-туйғуларга таъсир қилади. Уларни бирлаштириб, рассомлар «овоз орқали шифо топиш» таъсирига эришадилар: ташриф буюрувчининг овози мусиқага айланиб, маконни уйғунлик билан тўлдиради ва ҳар бир кишини умумий аудиовизуал саёҳатга жалб этади.

Биеннале учун Гормли Хўжа Калон масжиди ҳовлисида кенг кўламли Close инсталляциясини яратди. Рассом бухоролик реставратор Темур Жумаев билан биргаликда 3000 та ҳайкалтарошлик лой ғиштидан ясалган 80 та шаклдан иборат лабиринтни қурди. Иш учун сомон аралаштирилган 20 тоннага яқин лой ишлатилган.

Ҳар бир ғишт қадимий Бухоро усулида қўлда тайёрланган: усталар лойни пухта эзиш ва шакл бериш учун бутун таналарини — қўллари, оёқлари ва елкаларини ишга солишган. Бундай ёндашув ғиштни мустаҳкам ва жонли қилади, жараённинг ўзи эса уста ва материал ўртасида яқин алоқа ўрнатади.

«Пикселлар ва селфилар даврида менинг ишим ғиштни улуғлайди — бу бизни яратадиган қурилган дунёнинг қўлда ясалган элементи, бирламчи пикселдир. Табиий сокинлик шаҳар шовқинига қўшни бўлган маконда вақтнинг илдизларини ҳамда қурилган дунёнинг тана ва онгга қандай таъсир этишини ҳис қилиш мумкин. Ушбу лой ғиштлар ёрдамида мен таналар майдонини яратаман, токи томошабинлар биз ўзимиз қандай шаклланаётганимизни ва дунё билан бирга шаклланишда давом этаётганимизни ҳис қила олсинлар», — дея тушунтиради Гормли.

«Мен овқат пиширишни яхши кўраман, Ҳиндистонда ошхона жуда муҳим маросим жойидир… турли таъм ва ҳушбўй ҳидлар сизни худдики бошқа оламга олиб боради. Чунки таом сизга ўтмишу хотираларни эслатади, бу эса ҳар доим умргузаронлик ва вақт ҳақидаги бир ҳикоядир. Бухорода эса бу Ипак ва Зиравор йўли тарихини эсга олиш имкони, чунки айнан шу ерда одамлар асрлар давомида учрашиб, фикр алмашишган ва дастурхон атрофида умумий тил топишган», — дейди Субодх Гупта.

Инсталляция ҳар бир ўзбек хонадонига таниш бўлган оммавий ишлаб чиқариладиган эмал идишлардан қурилган. Павильон ичида Риштонда уста Бахтиёр Назиров ва унинг шогирдлари томонидан ясалган 3000 та сопол лаганлар осилган. Бу контраст қиёфасиз саноат ва ноёб қўл меҳнати ўртасидаги фарққа урғу беради.

Рассом ўзи ошпазлик томошаларини ўтказганда ва томошабинларни ўз рецепти бўйича тайёрланган таомлар билан меҳмон қилганда, макон жонланади.

Тўртта ип марказий нуқтадан чиқиб, унсурлар — ер, ҳаво, сув ва олов, шунингдек, дунёнинг тўрт томонини ифодалайди. Ҳар бир тугун ҳаёт ва жамиятга қаратилган дуо билан боғланади. Конструкция чўл қуми, лой, тупроқ, долчин, чиннигул ва зарчава аралашмаси билан бўялган. Материаллар ва зираворларнинг бундай уйғунлигини бухоролик зиравор савдогарининг тўртинчи авлоди Бахтиёр Аҳмедовнинг оиласи ўйлаб топган.

Иш олфактор ва тана тажрибасини яратади: томошабин маконни қамраб олган ва Бухоронинг ипак меросини — зираворлар ипак каби қадрли бўлган Буюк Ипак йўли даврини эслатувчи хушбўй ҳидлар булутига шўнғийди.

«Ёруғлик ва соя — бу асар ва бино ўртасидаги муносабатларнинг асоси бўлган матода ўзаро боғланган икки ўлчамдир. Соя ҳимоясиз қолган ҳамма нарсани қуритувчи ва куйдирувчи жазирама қуёшдан ҳаётни сақлайдиган йўлдош», — дея таъкидлайди Морелос.

Макон томошабинни сув ва унинг шифобахш кучи рамзлари билан тўлдирилган сув ости дунёсига олиб киради. Хонанинг деворлари ва поллари бутунлай тўқ кўк рангдаги қўлда ясалган кошинлар билан қопланган бўлиб, масжидлар ва бошқа иншоотларнинг гумбазлари шу рангга бўялади. Ранг абадийлик ва осмонни ифодалайди.

Рассом кулолчилик сирида табиий пигментлардан фойдаланади. Павильон медиаторининг сўзларига кўра, шу йўл билан Абдулвоҳид Бухорий анъаналарни сақлаб қолишга интилади ва уларни янги бадиий контекстга кўчиради. Илгари усталар муқобил йўқлиги сабабли табиий бўёқлардан фойдаланган бўлсалар, бугун табиий материаллар фойдасига танлов анъанавий техникани бадиий ифодага айлантиради.

Хона марказида уста Жўрабек Сиддиқов билан ҳамкорликда латунь, мис ва сополдан ясалган ҳайкал осилган. Унинг шакли қадимий шифобахш маросимлар билан боғлиқ балиқ тасвиридан илҳомланган. Девор ва полдаги сопол буюмлар, қандилни тўлдирувчи идишлар тўқимачилик нақшлари, балиқлар, сув ўтлари ва сув оқимларини эслатувчи нақшлар билан безатилган.

«Халқимизда бола касал бўлганда ёнига балиқ солинган тоғора қўйиш одат тусига кирган. Бу оиламизда тез-тез учраб турадиган амалиёт эди — мен соатлаб балиқларни кузатиб, оғриқни унутардим, — дейди Дилнозахон Каримова. — Бу хотирани ўз ишимга кўчирдим: бу ердаги балиқлар қадимдан тумор ҳисобланган Нурота сўзаналарининг нақшларига монанд тарзда тасвирланган. Ҳаёт ва шифо манбаи бўлган сув оғриқни ювиб кетади, руҳни тинчлантиради ва поклайди. Хонамизга кирган ҳар бир киши шу хотиржамликни ҳис қилишини ва балиқларга қараб, юрагини тилка-пора қилаётган нарсалардан халос бўлишини истадик».

Рассом кўплаб тасвирлар яратиб, уларни мураккаб мозаика композицияларига бирлаштирди. Асарнинг марказий элементи ҳаёт ва бирлик рамзи бўлган анор дарахти тасвиридир.

Тошев лойиҳани «Устоз шогирд» устахонасидаги шогирдлари, жумладан, эшитиш ва сўзлашиш имконияти чекланган шогирдлари билан биргаликда амалга оширди. Биенналеда иштирок этиш ва ижод қилиш рассом учун бир вақтнинг ўзида ҳам таълим усули, ҳам маънавий амалиётга айланди: у иш орқали болаларга ўзларини ифода этишга ёрдам берди.

«Эбру — бу тинчлантирувчи амалиёт. Сув устига расм чизишни бошлаганингизда қандай нақш пайдо бўлишини билмай туриб, фикрингизни бутунлай жараёнга қаратасиз. Бўёқларни аста-секин туширганингиз сари, турли шакллар пайдо бўлади. Мен уларни кўпинча ҳаёт йўллари сифатида тасаввур қиламан. Биз ҳар доим йўл босамиз ва бу саёҳат эбру нақшларида ҳам акс этади», — дейди рассом.

Биринчи хона ёрқин сариқ ва тўқ сариқ рангларда ишланган. Деворлар бутунлай полиуретан кўпиги (поролон) билан қопланган, аэрограф билан бўялган ва мулойим ёруғлик билан ёритилган. Бухоролик ёш рассом Жаҳонгир Бобоқулов сўнгги йилларда поролон билан тажрибалар ўтказиб, ўз асарларига таъсирчан ҳажм ва жонли, эгилувчан тўқима бағишламоқда. Материалнинг хусусиятлари туфайли макон юмшоқ, ёруғ ва ҳатто жисмонан илиқ бўлиб чиқди: ёритгичлар билан иситилган кўпик ҳароратни сақлаб қолади. Шу боис хонани «чилла хона» деб аташган. Рассом учун «чилла хона» номи нафақат ёзнинг жазирама иссиғига, балки инглизча chill — «салқинла» сўзи англатадиган ёлғизлик ва сукунатга ҳам ишора қилади.

«Макон нима? Мен учун у ҳеч қачон бўш бўлмайди. Бўшлиқ ҳам нимадандир иборат, у тирик», — дейди рассом.

Инсталляциянинг иккинчи қисми биринчисидан кескин фарқ қилади. У зулматга чўмган. Марказда Санжар Қўбаев яратган сопол юрак осилган. У аъзога совуқ кўк ранг бериб, лой томчилари билан қоплаган. Шифтдаги манба юракни ёруғлик ва сув томчилари билан ювиб, аста-секин ғуборлардан тозалайди.

«Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.)нинг ҳадисларида айтилишича, руҳда битта аъзо бор, агар у касал бўлса — бутун тана касал, агар у соғлом бўлса — бутун инсон соғлом. Ушбу инсталляцияда биз айнан қалбни кўрсатамиз. Лой — гуноҳлар рамзи, томчилаётган сув эса уни поклайдиган ва ҳаётга қайтарадиган эзгу амалларга ишора», — дейди Бобоқулов.

Инсталляция асосида Бухорода Наврўз байрами муносабати билан болалар учун анъанавий тарзда ясаладиган қуш шаклидаги «хуштак» сопол ўйинчоқ-ҳуштаклар ётади. Ташриф буюрувчилар ўзлари билан хуштак олиб, қўшни хонада 10 сониялик куйни ёзиб олишлари мумкин. Ҳуштак овозлари сақланиб, бир-бирининг устига қўйилади ва хорга қўшилади. Овоз бутун макон бўйлаб тарқалади.

«Мени шифо топиш ва ўзгариш жамоа билан рўй бериши ғояси илҳомлантирди. Ҳар бир ташриф буюрувчи хуштак овозини ёзиб олар экан, ҳар бир янги иштирокчи билан ўсиб бораётган улкан хорнинг бир қисмига айланади. Бу иш шуни кўрсатадики, ҳатто кичик ҳаракатлар ҳам бизни яхлитликка бирлаштиришга қодир. Галадаги қушлар ҳам худди шундай [бирлашади]», — деб тушунтиради Таппезер.

Алоҳида залларда Бухоро вилоятининг Вобкент туманидан бўлган афсонавий марҳума кулол Кубаро Бобоева ва унинг шогирдларининг асарлари намойиш этилмоқда. Ҳуштакларда қушлар, қўчқорлар, аждарлар ва бошқа афсонавий мавжудотлар тасвирланган. Кубаро машҳур ҳунарманд Ҳамро Раҳимованинг шогирди бўлиб, қадимий хуштак ясаш анъанасини асровчи сифатида шуҳрат қозонган.

Иш карвонсаройлардан бирида жойлашган. Лойиҳа ҳар бири бахтнинг рамзий харитасига айланадиган учта хонага саёҳат тарзида қурилган. Барча хоналарга марғилонлик каштадўз Беҳруз Аҳмедов билан ҳамкорликда яратилган ипак матолар осилган.

Биринчи хонада сайёҳларнинг кундузги йўллари ва тунги орзулари ҳақида ҳикоя қилинади, дейди Цюй Чан. Бу ерда рамзий анор дарахти ҳам тасвирланган: меваларида митти юраклар кўзга ташланади — бу бир бутунликда яширинган кўплаб ҳаётларни ифодалайди. Иккинчи хона инсон танасининг «ички харитаси»ни ўрганади, у бахтга эришиш йўли ичкаридан бошланишини кўрсатади. Учинчи хона инсоннинг ички дунёси коинот билан қандай ўзаро таъсирлашишини, унинг «Мен»и коинотнинг бир қисмига айланишини намойиш этади, дейди лойиҳа муаллифи.

«Юрак образи мени доим ўзига мафтун қилган. Мен учун у одатий қарама-қаршиликлар — тана ва руҳ, шахсий ва ижтимоий чегаралардан ташқарига чиқади. Юрак турли шаклларда намоён бўлади: тана харитасида, ипак нақшида ёки юлдузли осмонда. Ўз ишимда жароҳатланган қалб нафақат оғриқ, балки изланиш усули, олдинга силжиш имконияти эканлигини кўрсатишни истадим. Қалбимизни очиб, биз маданиятлар хилма-хиллигига йўл очамиз ва турли йўллар ҳамда тарихлар учрашадиган макон яратамиз. Юрак ўз-ўзидан бахт рецепти ва ўзини дунёга мослаштириш усулига айланади», — дейди Цюй Чан.

Бастакор Жасурбек Жавханазаров рассомнинг асарларига ўз мусиқаси билан жўр бўлди. У Чен Миннинг Happiness Hometown қўшиғини миллий чолғулар ёрдамида қайта ишлади ва унинг асосида учта — ҳар бир хона учун алоҳида шеърий саундтрек яратди.

Биеннале концепциясининг муҳим қисми ошхона бўлди. 1809 йилда қурилган Абдураҳмон Аълам мадрасасида Cафé Oshqozon ресторани очилди. Унинг номи ўзбекча «ошқозон» сўзи билан боғлиқ бўлиб, бир вақтнинг ўзида ҳам ошқозон, ҳам овқат пишириладиган идишни англатади. Кўргазма продюсери Анастасия Скворцованинг сўзларига кўра, бу икки маънолилик биенналени тирик организм сифатида таъкидлайди: ошқозон танани озиқлантиргани каби, биргаликда таомланиш ишонч ва ўзаро шифо муҳитини яратади.

Café Oshqozon менюсини рассом Карстен Хеллер (Германия/Швеция), бош ошпаз Даниэле Пуричелли (Италия), Brutalisten ресторани раҳбари Коэн Дилеман (Нидерландия), шунингдек, ўзбекистонлик ошпазлар Баҳриддин Чустий ва Павел Георгановлар ишлаб чиқишган.

Иштирокчилар ғайриоддий ёндашувни таклиф қилишди: ҳар бир таом битта асосий маҳсулот атрофида қурилади — текстура, зираворлар ва тақдим этиш усули ўзгаради, лекин асос ҳар доим бир хил бўлиб қолади. Бундай формат масаллиқнинг ўзини чуқурроқ ҳис қилиш имконини беради ва таомланишни ўзига хос тажрибага айлантиради. Меҳмонларни пазандачилик маҳорат дарслари ва маърузалар кутмоқда, уларда таомлар маданият ва санъатнинг бир қисми сифатида тақдим этилади.

23−24 сентябрь — Елена Рейгадас, Мексика.
3−5 октябрь — Павел Георганов, Ўзбекистон.
10−12 октябрь — Фатмата Бинта, Сьерра-Леоне.
17−19 октябрь — Баҳриддин Чустий, Ўзбекистон.
24−26 октябрь — Екатерина Енилеэва, Александр Толкачев, Владимир Когай, Ўзбекистон.
7−8 ноябрь — Зури Камил де Соуза, Ҳиндистон-Франция.
16−20 ноябрь — Чонг Кван, Жанубий Корея.