Me’morchilik — nuqul devor va tomlardangina iborat emas. U o‘z davrining g‘oyalari singdiriladigan xotira shaklidir. XX asrda Sovet Ittifoqida eng taniqli me’moriy shakllardan biri Stalin davri ampir uslubi bo‘ldi. U klassitsizmga xos dabdabali shakllarni davlatning vazifalari: intizom, qudrat va kelajakka ishonchni namoyish etish bilan bog‘laydigan shakl edi.

Toshkentda bu uslub shunchaki o‘rnashib qolmadi — u shahar qiyofasining muhim qismiga aylandi. 1930, 1940 va 1950-yillarda bu yerda baland peshayvonli, naqshinkor peshtoqlar, keng zinapoyalar va simmetrik fasadga ega o‘nlab binolar qad rostladi. Issiq iqlimda, soya-salqin ko‘chalar va ariqlar orasida bu binolar ayniqsa salobatli ko‘rinardi. Kolonnalarning qat’iy tizimi, tafsilotlarga e’tibor va shahar makonining ushbu binolar shakllantiradigan o‘ziga xos “tomoshabopligi” jihatidan ularni bugun ham bir qarashda tanib olish mumkin.

Stalin davri ampir uslubi 1930-yillarda paydo bo‘lib, eng gullab-yashnagan vaqti 1940−1950-yillarga to‘g‘ri keladi. Bu klassik me’morchilik tilida “so‘zlagan”, lekin bu shakllarga zamonaviy ma’no yuklagan uslub edi. Bunday binolar shunchaki chiroyli bo‘lishining o‘zi yetarli emasdi. Ular taassurot qoldirishi, xulq-atvorni shakllantirishi, shaharliklar bilan hokimiyat nomidan so‘zlashishi muhim edi.

Uslubning asosini akademik neoklassitsizmdan o‘zlashtirilgan unsurlar tashkil etgan: aniq kompozitsiya, mutanosiblik, yirik kolonnalar tizimi, ifodali kirish qismi. Bunda o‘sha davrning eng zamonaviy materiallaridan faol foydalanilgan.

Moskva “osmono‘parlari” — 1940-yillar oxiri — 1950-yillar boshida qurilgan yettita minora Stalin davri ampir uslubining ramziga aylandi. Ulardan eng mashhuri — Chumchuq tepaliklaridagi Moskva davlat universiteti binosidir (me’morlar: Boris Iofan, Lev Rudnev va boshqalar). Aynan Moskva namunalaridan butun Ittifoq bo‘ylab o‘xshash estetikada qurilish to‘lqini boshlandi: monumental, biroq mintaqaviy tuslar bilan. Respublikalar, jumladan, O‘zbekiston uchun bu estetika o‘ziga xos qiyofa kasb etdi. Bu shunchaki “poytaxt” tilini ko‘chirish emas, balki uni iqlim, an’analar va mahalliy shahar tajribasiga moslashtirish edi.

Loyihalash ishlari markazlashgan holda olib borilardi. Moskva nafaqat g‘oyalarni, balki namunaviy yechimlarni ham tasdiqlardi. Biroq amalda mahalliy tashabbuslar tobora ko‘payib bordi va aynan ular ko‘pincha eng ta’sirchan bo‘lib chiqdi.

O‘zbekistonda Stalin davri ampir uslubi — faqat Moskvadan o‘zlashtirilgan uslub emas. U umumdavlat mafkurasining bir qismi sifatida vujudga kelganiga qaramay, bu yerda o‘ziga xos xususiyat kasb etdi. Me’morlar shakllardan nusxa ko‘chirar ekan, klassikani mahalliy an’analar: naqshlar, materiallar, miqyos bilan uyg‘unlashtirishga intildi.

Masalan, yorqin qoplama materiallardan foydalanish nafaqat estetika, balki quyosh taftini qaytarish amaliyoti bilan ham bog‘liq edi. Keng karnizlar, ayvonlar, oraliq galereyalar iqlimga xos qizib ketishdan himoya qilish vazifasini bajarardi. Fasad plastikasiga ko‘pincha mahalla an’anaviy me’morchiligiga xos bo‘lgan panjaralar kiritilardi. Shu bois O‘zbekistondagi Stalin davri binolari begona emas, balki mahalliy me’moriy to‘qimaning uzviy qismi sifatida ko‘rinadi.

O‘zbekistonda Stalin davri binolarini bezashda mintaqaning islom me’morchiligiga xos bo‘lgan koshinkorlik, stalaktit gumbazlar (muqarnaslar), rangli naqshlar, timpan va ayvonlar motivlarining qo‘llanilganini kuzatish mumkin. Bu unsurlar uslubiy “bezak” sifatida emas, balki “xalqlar do‘stligi” va “mazmunan proletar, shaklan milliy” madaniyat haqidagi mafkuraviy jihatdan muhim tushunchaning bir qismiga aylandi.

Loyihalash va qurilishda yirik inshootlarga rahbarlik qilish uchun taklif etilgan me’morlar ham, O‘rta Osiyo politexnika instituti Toshkent arxitektura fakulteti (keyinchalik Toshkent arxitektura-qurilish instituti)ni tugatgach, malakasi oshgan mahalliy mutaxassislar ham ishtirok etgan. Ular orasida A. Muxamedshin, B.G. Trofimov, M.S. Bulatov, L.G. Karash, V.G. Arxangelskiy va boshqalar bor edi. Ularning ko‘pi butun boshli uslubiy yo‘nalishlarni shakllantirgan.

O‘zbekistonda Stalin davri ampir uslubidagi qurilishlarning katta qismi nafaqat poytaxtda, balki yirik sanoat markazlari va shaharlarda: Samarqand, Farg‘ona, Qo‘qon, Chirchiq, Angren va boshqa joylarda ham amalga oshirilgani muhim ahamiyatga ega. Bu yerlarda ampir uslubida bezatilgan davlat sanatoriylari, madaniyat uylari, vokzallar va ma’muriy binolarni ham uchratish mumkin.

1930-yillardagi dastlabki qurilishlar hali yetuk ampir uslubining dabdabasiga yetib bormagan bo‘lsa-da, konstruktivizmdan chekinishni namoyon etib ulgurgandi. Ularning asosiy xususiyati ifodali vazminlik edi: qat’iy shakllar, simmetriya, binoga “davlat qiyofasi”ni berishga dastlabki urinishlar.

Navoiy ko‘chasidagi Mutaxassislar uyi (1934-yil, me’mor I. Pavlov) ilm-fan va texnik elita uchun mo‘ljallangan dastlabki binolardan biri edi. Bu shunchaki turar joy emas, balki baland shiftli, puxta rejalashtirilgan, ichki hovliga ega nufuzli makon edi. Bu yerda me’morchilik ijtimoiy iyerarxiyaga xizmat qiladi: fasad hashamatli bo‘lmasa-da, bu yerda istiqomat qiluvchilarning ahamiyatini ko‘rsatib turardi.

“O‘rtaosiyoko‘mir” boshqarmasi binosi (1937-yil, me’mor A. Sidorov) butunlay boshqa vazifani bajaradi — o‘sib kelayotgan sanoatning ma’muriy ramzini yaratish. Bu yerda tomoshabop imo-ishoralar yo‘q, biroq ko‘lam allaqachon seziladi: pog‘onali tuzilma, simmetriya, derazalarning qat’iy ritmi. Binoning ma’muriy vazifani ixcham tantanavorlik bilan uyg‘unlashtirishi o‘ziga xosdir.

To‘qimachilik kombinati poliklinikasi (1932-yil, me’mor K. Babiyevskiy) esa, aksincha, g‘amxo‘rlik izini o‘zida mujassam etgan. U to‘qimachilik sanoati xodimlari uchun qurilgan bo‘lib, oddiy poliklinikadan ko‘ra kurortdagi pavilonga o‘xshardi.

Ustunli peshayvonlar, ravoqli yo‘laklar, keng zallar — bularning bari mehnatkashlar nafaqat davolanishga, balki hurmatga ham loyiq ekanligidan dalolat berardi. Bino hozirga qadar insonparvarlik ruhidagi ijtimoiy me’morchilik namunasi sifatida qabul qilinadi.

1940-yillarda Stalin davri ampir uslubi o‘zining yetuklik cho‘qqisiga yetadi. Bu davr binolari imperiyacha me’morchilik xususiyatlarini to‘liq mujassamlashtiradi. Ular ramziy ma’noga ega bo‘lgan davrning yasama bezaklari hisoblanadi.

To‘qimachilar madaniyat saroyi (1940-yil, me’morlar A. Galkin, A. Karnauxov). Binoning qurilgan sanasi turli manbalarda turlicha keltirilgan. Ushbu maqolada 1983-yilgi “Toshkent” ensiklopediyasidagi sana ko‘rsatilgan.

Bino me’morchiligi sodda va ixcham bo‘lib, uning tuzilishi klassik tamoyillarga asoslangan. Yarim doira shaklidagi old fasad chizig‘i burchak maydonini shakllantiradi. Pergolali tekis tom, balkonlar va peshayvonlarning qo‘llanilishi mualliflarning me’morchilikni issiq iqlim sharoitidagi hayot bilan bog‘lashga intilishidan dalolat beradi.

Alisher Navoiy nomidagi Davlat akademik katta opera va balet teatri (1947-yil, me’mor A. V. Shchusev) — uslubning so‘zsiz yetakchisi. Rejada — ulkan peshtoqli to‘g‘ri to‘rtburchak. Kolonnalar qatori Rim ibodatxonalarini eslatadi, lekin kirish qismi sharqona naqshlar bilan bezatilgan. Ichki bezaklarda O‘zbekistonning turli hududlaridan olingan naqshlardan foydalanilgan.

Toshkent kurantlari (1947-yil, me’mor A. Muhamedshin) — vaqt ramzlari ruhidagi yodgorlik. Minora soat va qo‘ng‘iroq bilan jihozlangan bo‘lib, qat’iy vertikal kompozitsiyada bezatilgan. Inshoot o‘lchamlari jihatidan kamtarona bo‘lishiga qaramay, qat’iy simmetriya, ifodali siluet, ritm va nazorat ramzi sifatidagi vertikallik ampir uslubiga to‘la mos keladi.

Bu davr ampir davrini to‘la-to‘kis — tantanavor, keng ko‘lamda, biroq endi o‘zgarish arafasida yakunlaydi.

1950−1955-yillar beshyilligi Stalin davri ampir uslubi yetuk bosqichining nihoyasi bo‘ldi — bu davrda uslub bezakdorlikni yo‘qota boshladi, lekin ulug‘vorlik va mavqeyini saqlab qoldi. Ushbu yillar me’morchiligi 1940-yillarning mafkuraviy dabdabasi va yaqinlashib kelayotgan Xrushchev davriga xos funksionalizm o‘rtasida muvozanatlashdi.

KPSS Markaziy Qo‘mitasining 1955-yil 4-noyabrdagi “Loyihalash va qurilishdagi ortiqchaliklarni bartaraf etish to‘g‘risida”gi qarori chiqishi bilan me’morchilik siyosati keskin o‘zgardi. Davlat tejamkorlik va funksionallikni talab qila boshladi. Shakllar soddalashdi, naqshli bezaklar yo‘qolib, monumental ko‘rinish vazminlashdi. Biroq ampir uslubining ta’siri yana bir necha yil saqlanib qoldi.

“Chirchiqqurilish” tresti boshqaruv binosi (1950-yil, me’mor V. Arxangelskiy) yirik sanoat qurilishlarini muvofiqlashtirish uchun ma’muriy markaz sifatida qurilgan edi. Uning fasadi ampir uslubining qat’iyligini sanoatga xos funksionallik bilan uyg‘unlashtirgan — ulkan oynalar, simmetriya, minimal bezak. Bugungi kunda bino qisman saqlanib qolgan va qayta ixtisoslashtirish uchun ko‘rib chiqilmoqda, bu esa uni Stalin davri me’moriy merosini zamonaviy hayotga moslashtirishning potensial namunasiga aylantirmoqda.

Ichki ishlar vazirligi poliklinikasi (1954-yil, me’mor B. Trofimov) binosi fasadi pilyastrlar bilan bezatilgan, kirish qismi arkali peshayvon shaklida ishlangan, ichki xonalari gumbaz va kessonlarga ega edi. Bugun bu bino buzib tashlangan. Uning yo‘q qilinishi Toshkentdagi so‘nggi ampir uslubining ramziy yo‘qotishlaridan biriga aylandi.

“Toshkent” mehmonxonasi (1958-yil, me’morlar M. Bulatov, L. Karash, V. Levchenko) — ampir uslubining so‘nggi namunalaridan biri bo‘lib, unda allaqachon funksionalizm xususiyatlari ham ko‘zga tashlanadi. Bino dabdabali naqshlardan xoli, biroq qat’iy simmetriya, fasadning plastikligi va bayramona kompozitsiya saqlanib qolgan. Bu “eskitdan qolgan ulug‘vorlik” va standartlashtirishning yangi yo‘nalishi o‘rtasidagi o‘ziga xos murosadir.

Shunday qilib, 1950-yillarning oxirida O‘zbekistonda Stalin davri ampir uslubi rivojlanishi o‘z nihoyasiga yetdi. U o‘rnini sovet modernizmiga bo‘shatib berdi, biroq uning merosi shaharlar qiyofasi va aholining xotirasida yashashda davom etmoqda.

Har qanday davr o‘zidan nafaqat binolar, balki bo‘shliqlar ham qoldiradi. Toshkentdagi Stalin davri me’morchiligi, o‘z ta’sirining ko‘lamiga qaramay, tez yo‘qotildi. “MXX binosi” nomi bilan tanilgan IIV poliklinikasining buzilishi (1954-yil, me’mor B. Trofimov) buning eng yorqin misolidir.

Qoniqarli holatda bo‘lishiga qaramay, bu bino eskirgan deb topildi va o‘rnini tijorat inshootlariga bo‘shatib berdi. Loyihaga ko‘ra, yangi qurilayotgan bino, qanchalik g‘alati tuyulmasin, Moskvaning eng mashhur “baland binosi” — MGUni eslatadi. Buzilgan bino bilan birga ansamblning muhim qismi ham yo‘qoldi. Bu yerda kontekst — binoning ko‘cha ritmiga singib ketishi, mavze ko‘rinishini yakunlashi muhim ahamiyatga ega edi.

Buzish sabablari kundek ravshan: binolarning zamonaviy xavfsizlik talablariga javob bermasligi, tijorat qurilishining bosimi, shahar qiyofasini yangilashga intilish shular jumlasidan. Biroq bu qarorlar — me’moriy izchillikning yo‘qolishi qanchaga tushishi noma’lum. Zamonaviy qurilish ko‘pincha yangi sahifadan boshlashni afzal ko‘rib, kamdan-kam hollardagina o‘tmish bilan muloqotga kirishishga intiladi.

Toshkentdagi Stalin davri me’morchiligining buzilishiga faqat estetik yoki funksional jihatdan eskirgan binolarni yo‘q qilish sifatida qarash noto‘g‘ri. Gap o‘nlab yillar davomida shakllangan tarixiy shahar tuzilmasining yaxlit qismlarini yo‘q qilish haqida ketmoqda. Ampir uslubidagi binolar alohida obyektlar emas, balki vizual, transport, funksional aloqa muhitining ajralmas qismi edi. Ularni olib tashlash shahar makoni mantig‘ini buzadi: mo‘ljallar yo‘qoladi, ko‘chalar o‘lchami o‘zgaradi, majmualar uziladi.

Shu nuqtai nazardan, Stalin davri ampir uslubini qo‘msash faqat hissiy reaksiya emas. U shaharsozlik ko‘rsatkichi sifatida qaralishi mumkin va kerak. Bu binolarga jamoaviy bog‘liqlik ularning shahar o‘ziga xosligiga singib ketganligini ko‘rsatadi.

Sobiq Sovet Ittifoqi hududidagi ko‘plab shaharlarda bu tushuncha allaqachon shakllanib bo‘lgan. Tbilisi, Yerevan, Minsk, Olmaota va Kiyevda Stalin davriga oid ayrim binolar me’moriy yodgorlik sifatida muhofaza ostiga olingan. Odamlar ularni saqlab qolish uchun harakat qilyapti.

Yerevanda, masalan, temiryo‘l vokzalining janubiy fasadi qayta tiklangan (1956-yil, me’mor E. Tigranyan) va bino muhim me’moriy ramz maqomini saqlab qolgan holda faol foydalanuvda.

Tbilisida Agmashenebeli shohko‘chasida 1940−50 yillarda qurilgan, ampir uslubi elementlariga ega bir nechta turar joy va ma’muriy binolar saqlanib qolgan. Ular shahar markazini qayta tiklash dasturi doirasida restavratsiyadan o‘tyapti.

Olmaotada Hukumat uyi (1950-yillar, me’mor B.R. Rubanenko) qayta tiklandi va Qozog‘iston-Britaniya texnika universiteti ehtiyojlari uchun moslashtirildi.

Bunday misollar shuni ko‘rsatadiki, Stalin davri me’morchiligi shahar xotirasi va vizual uzviyligining tayanch nuqtasi bo‘lib qolgani holda zamonaviy shahar hayotiga muvaffaqiyatli qo‘shila oladi.