Toshkent Xalq xo‘jaligi yutuqlari ko‘rgazmasi (XXYK, ruscha VDNX yoki hozirgi “O‘zekspomarkaz”)ning kino-ma’ruza zali binosi fasadidagi ajoyib rangli mozaikani u yerga borganlarning ko‘pi ko‘rgan. “To‘y” pannosi mehmonlarni iliq va bayramona syujet bilan kutib oladi. Bu shunchaki dekorativ kompozitsiya emas, balki jonli sahna: unda musiqa, kulgi va bahor ovozi jarang sochadi. “To‘y” allaqachon shaharning me’moriy majmuasi va xotirasining ajralmas qismiga aylanib ulgurgan.

1970-yillarning o‘rtalarida yaratilgan “To‘y” — Dilmurod Yusupovning birinchi yirik mustaqil asari. Bugun O‘zbekiston monumental san’ati tarixini ushbu rassom nomidan ayro tasavvur qilish mumkin emas. Panno dunyo yuzini ko‘rguniga qadar murakkab yo‘l bosib o‘tilgan: badiiy kengash bilan bahs, odatiy sopoldan voz kechib, uning o‘rniga shisha smaltadan foydalanish, og‘ir sharoitlarda ishlash. Biroq rassom san’at shaharda tom ma’noda yashashi, uning maromi va kayfiyatining bir qismi bo‘lishi kerakligiga ishongan.

Dilmurod Yusupov monumental san’atni ongli ravishda tanlagan. 1960-yili maktabni tamomlab, Benkov nomidagi Respublika rassomchilik bilim yurtiga o‘qishga kirdi va besh yil kulolchilik bo‘limida tahsil oldi. Birinchi kursdayoq dekorativ likopchalar yoki guldonlar emas, balki keng ko‘lamli monumental kompozitsiyalar uning e’tiborini tortdi. U bir kun kelib asarlari ko‘chalar bag‘riga singib ketishi, fasadlar, intererlarga ko‘rk bag‘ishlashi va shahar arxitekturasining bir qismiga aylanishini orzu qilib, sopol plitkalarda mozaikaga xos syujetlar yaratdi.

Tanlagan yo‘lida Yusupovga o‘qituvchilari — taniqli kulol-rassomlar Arnold Gan, Muhitdin Rahimov, Igor Limakov va boshqalar ishonch bag‘ishladi. Ular texnik bilimlar bilan o‘rtoqlashibgina qolmay, hunarmandchilik qanday qilib monumental ifoda uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkinligini ham anglatdi. Yosh rassom texnologiyaga ega bo‘lish — bu g‘oyadan amalga oshirishgacha bo‘lgan jarayonni nazorat qilish ekanligini angladi. Shuning uchun u butun ish jarayonini asta-sekin o‘zlashtirib, loyni o‘zi qordi, o‘zi ishlov berdi, o‘zi pishirdi. Kelib chiqishi jihatidan qadimiy, arzon, tabiiy tarkibga ega va imkoniyatlari jihatidan cheksiz ifodali bo‘lgan sopol uning sevimli materialiga aylandi.

“Muallifning o‘zi texnologiyani, ayniqsa sopolni yaxshi o‘zlashtirsa, bu aniqroq va ishonchliroq bo‘ladi. Materialni yaxshi bilgan va u bilan ishlay olgandagina undan nima chiqishini chinakamiga tushunish mumkin”, — deydi Yusupov.

Diplom ishiga tayyorgarlik jarayonida Dilmurod Odilovich akademik ijodkorlikdan chetga chiqib, haqiqiy va keng ko‘lamli nimadir yaratishga intildi. U hayotiy quvvat, bayramona kayfiyat va xalq ruhi uyg‘unlashadigan mavzu izladi. Shunday qilib, ramziy “Qo‘shiq” nomini olgan kompozitsiya g‘oyasi tug‘ildi. Kompozitsiya olti figurali sopol panno bo‘lib, uning markazidan uchta qo‘shiq kuylayotgan qiz joy olgan edi. Ularning obrazlarida nafaqat musiqa, balki hayotiy uyg‘unlik, an’analar go‘zalligi va ichki bir shodlik gavdalantirilgan.

Yusupov diplom ishining tayyor eskizini o‘z ilmiy maslahatchisi — toshkentlik taniqli monumental rassom Alfred Mazitovga ko‘rsatdi. U loyihada nafaqat badiiy salohiyatni, balki haqiqiy monumental kuchni ham darhol payqadi. Talabaning iste’dodiga ishonch hosil qilgach, Mazitov unga oldinga qadam tashlashni — o‘quv ishlari bilan cheklanib qolmasdan, eskizni to‘laqonli san’at asari sifatida arxitektura obyektida gavdalantirishni taklif qildi.

“Men shunchaki eskizlarni ko‘rsatishni emas, balki sopolning materialda qanday „jarang sochishini“ — fakturasi, rangi, hajmining teranligini namoyish etishni istardim. Shu bois, taqdimot uchun panno parchasini tabiiy kattalikda yasab, bilim yurti ustaxonasida pishirdim”, — deb eslaydi u.

Mazitov ishni Toshkentdagi Markaziy univermag (MUM, ruscha SUM) binosi loyihasi muallifi arxitektor Lev Komissarovga ko‘rsatdi. Eskizlar va parchani ko‘rgan Komissarov g‘oyani darhol qo‘llab-quvvatladi. Mazitovning yordami bilan Yusupov loyiha guruhiga tanishtirildi va “Qo‘shiq”ni univermag fasadiga joylashtirish taklifi tez orada ma’qullandi. Panno uchun yon tomon kirish eshigi oldidagi, esdalik sovg‘alari bo‘limi qarshisida, o‘sha paytlarda mashhur bo‘lgan “Veterok” qahvaxonasi yonidagi devor tanlandi. U yerning interer mozaikasi ustida allaqachon rassomning kursdoshi — kulol Yusuf Shomirzayev ishlayotgan edi.

Ish taxminan bir oy davom etdi. Panno uchun barcha elementlar Toshkent badiiy kulolchilik eksperimental kombinatida buyurtma qilindi va ularni Yusupovning o‘zi qo‘lda o‘rnatdi. Panno xalq orasida tug‘ilib, avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan qo‘shiqning o‘zi kabi jonli va iliq chiqdi.

“Himoyadan bir necha kun oldin panno bo‘laklaridan biri g‘oyib bo‘ldi. Keyinchalik xabar topdikki, o‘zimiznikilardan kimdir uni devordan olib qo‘ygan ekan — chamasi, xalaqit bermoqchi bo‘lgan. Lekin men ruhimni tushirmadim. Uyimda shaxsiy pechim bor edi, kechasi yo‘qolgan elementni qaytadan yasab, pishirdim. Sopol — jonli material, shuning uchun aniq o‘xshashlikka erishish qiyin. Qayta tiklangan element rang va tuzilishi jihatidan ozgina farq qilardi, lekin bu ko‘zga unchalik tashlanmasdi. Eng muhimi, kompozitsiyaning yaxlitligi saqlanib qoldi”, — deb hikoya qiladi u.

Yusupov bilim yurtida diplomni qog‘ozda emas, balki haqiqiy me’morchilik obyektida himoya qilgan birinchi talaba bo‘ldi. Uning ishi yuqori baholandi. Pannoni ko‘rish uchun mashhur san’atshunos va o‘sha paytdagi direktor Oleg Apuxtin tashrif buyurdi. Natijani ko‘rib, u: “Tabriklayman — asaring institut darajasida”, degan edi.

“Qo‘shiq”ning muvaffaqiyatidan so‘ng, Alfred Mazitov Dilmurod Yusupovga noodatiy taklif bilan murojaat qildi — u yosh rassomni yangi loyihada texnolog sifatida ishtirok etishga undadi. Gap Modellar uyi (hozirgi Premier Hall kinoteatri) binosi fasadida “Qirqkokil qiz” sopol pannosini yaratish ustida borardi. Kompozitsiya markazida an’anaviy qirqkokilli, do‘ppi kiygan o‘zbek qizi qiyofasi tasvirlangan; keyinchalik ma’lum bo‘lishicha, bino me’morining rafiqasi asar qahramoniga asos bo‘lgan ekan. Mazitov badiiy g‘oya muallifi bo‘lgan, lekin o‘zi kulolchilikdan bexabar bo‘lgani uchun o‘z shogirdiga g‘oyani materialda gavdalantirishni taklif qilgan.

“SSSR Rassomlar uyushmasi loyihani „ifodaviy emasligi“ uchun uzoq vaqt davomida tanqid qilib, eskizlarni qabul qilmadi. O‘sha paytda badiiy kengash a’zolari boshqacha fikrlardi: bino Modellar uyi bo‘lsa, demak, mozaikada yorqin milliy libosdagi ayol qomati, namoyish sahnasi va bayramona ko‘rinish bo‘lishi kerak. Mazitovda esa hamma narsa qat’iy va bir xil rangda edi — oq fonda ko‘k siluet, odatiy bezaklar, yorqin jilolar yo‘q. Lekin rasman ruxsat berilmagach, u loyihani mustaqil amalga oshirishga qaror qildi va meni ogohlantirdi: „Gonorar va’da qilolmayman, bilmadim, qanday chiqarkin. Xohlasang, kel, urinib ko‘ramiz“. Men rozi bo‘ldim”, — deb eslaydi Yusupov.

Loyiha ustida ishlash 1965-yilda boshlandi. Mazitov va Yusupovning ijodiy juftligiga yana ikki mutaxassis — kulolchilik ustalari Ahat Aminov va o‘sha paytda Toshkent badiiy kulolchilik tajriba kombinati direktori Muhitdin Rahimov qo‘shildi. Ular zavodda to‘laqonli ish: tarkibni tanlash, loyni mustaqil tayyorlash, plitkalarni qoliplash va ularni pishirishni yo‘lga qo‘yishga ko‘maklashdi.

Material sifatida olovga chidamli shamot massasi — 1000−1200°C yuqori haroratda pishirishni talab qiladigan loy asosidagi ikkilamchi tarkib tanlandi. Shu tufayli panno mustahkam va ob-havoga chidamli bo‘lib chiqdi.

“Pannoni o‘rnatish boshlanishi bilan tanqidlar to‘lqini ko‘tarildi. „Bu qanday o‘zboshimchalik? Ularga kim ruxsat berdi?“ deya g‘azablanishdi badiiy kengash a’zolari. Mazitovga ishni darhol to‘xtatish buyurildi, keyinroq esa uni Rassomlar uyushmasi a’zoligidan chiqarish masalasi ham ko‘tarildi. Lekin u taslim bo‘lmadi. Bosim, sovug‘u issiqqa qaramay, u niyatidan qaytmadi va bir yil davomida mozaika ustida tinimsiz ishladi”, — deydi Yusupov.

Ko‘plab byurokratik va texnik to‘siqlarga qaramay, mozaik pannoni yakunlashga erishildi. “Qirqkokil qiz” tez orada shaharning eng taniqli ramzlaridan biriga aylandi va aholining ko‘nglidan joy oldi. Biroq yillar o‘tib, bu asarning izi o‘chgandek bo‘ldi.

Uzoq vaqt davomida sovet pannosi yo‘qolgan deb hisoblandi. 2021-yilning iyun oyiga kelibgina Premier Hall kinoteatri binosini rekonstruksiya qilish paytida u tasodifan alyuminiy panellar qatlami ostidan topildi. Kinematografiya agentligi bino fasadiga rejalashtirilganidek ekran o‘rnatish o‘rniga, mozaikani tiklashga va uni binoning yangi me’moriy qiyofasiga moslashtirishga qaror qildi.

“Qirqkokil qiz” mozaikasi ustida ishlash Dilmurod Yusupov uchun shunchaki navbatdagi tajriba bo‘lib qolmadi, balki uning XXYK (hozirgi “O‘zekspomarkaz”)ning bosh bezakchi rassomi bilan tanishuviga va yirik mustaqil asar yaratish taklifini olishiga sabab bo‘ldi. Modellar uyi qarshisida to‘qqiz qavatli turar-joy binosi joylashgan bo‘lib, u yerga rus rassomi va monumental san’at ustasi Arkadiy Stavrovskiy ko‘chib o‘tgandi. U Modellar uyi fasadidagi Yusupov va Mazitovning mozaik asarini ko‘rib, qiziqish bildirdi va yosh rassomni suhbatga chaqirdi.

“U meni chaqirib: „Sen o‘sha yerda ishlayapsanmi?“ deb so‘radi. Men: „Ha, Alfred bilan birga“, dedim. Shunda u: „Mening oldimga kir, taklif bor“, dedi”.

Taklif keng ko‘lamli bo‘lib chiqdi: Yusupovga Yu. P. Arxipov rahbarligidagi moskvalik me’morlar jamoasi tomonidan loyihalashtirilgan bino — XXYKning kino-ma’ruza zalini fasadini bezash uchun monumental panno eskizini ishlab chiqish topshirildi. Asar mavzusi — O‘zbekiston xalq xo‘jaligi yutuqlari — nafaqat mahorat, balki mafkuraviy va badiiy vazifalarni chuqur tushunishni ham talab qilardi. Yosh rassom zavq-shavq bilan ishga kirishdi va bir qator eskizlar tayyorladi. Biroq oldinda eng murakkab narsa — eskizni har bir monumental asarni nafaqat estetik, balki mafkuraviy jihatdan ham baholaydigan badiiy kengash oldida nafaqat tasdiqlatish, balki himoya qilish turardi.

Yusupov o‘z eskizlarini taqdim etganida, majlisda o‘sha davrning yetuk rassomlari: haykaltarosh Qodirbek Salohitdinov, teatr rassomi Veniamin Akuzin, san’atshunos Abdulhay Umarov va boshqalar ishtirok etgan. Uning g‘oyalari birin-ketin rad etildi. Rassomdan odatiy narsa — hujjatli aniqlik, mehnatkashlarning portretlari, hammaga tanish obrazlar talab qilinardi.

“Paxtakor qani? Nega po‘lat quyuvchi yo‘q? Tibbiyotdagi yutuqlar-chi?” — deya birin-ketin tanbeh va talablar yog‘ilaverdi.

O‘z g‘oyasini himoya qilish yo‘lidagi bir necha muvaffaqiyatsiz urinishlardan so‘ng, Yusupovni himoya qilish uchun Abdulhay Umarov so‘z oldi. Majlislardan birida u shunday dedi: “Yosh rassomni qiynashni bas qiling. Axir siz ko‘rgazmadan fotohisobot tayyorlamayapsiz-ku. Gap shahar muhitiga mo‘ljallangan va uning badiiy makonini shakllantiradigan ifodali monumental san’at asari haqida boryapti. Muallifga erkinlik bering va syujetni o‘zi tanlashiga imkon bering!”.

Bu so‘zlardan so‘ng badiiy kengash a’zolari nihoyat Yusupovga obrazlarni mustaqil tanlash huquqini ishonib topshirgan. U yana o‘ziga yaqin va allaqachon yaxshi ishlangan mavzuga — xalq bayramiga murojaat qildi. Asosiy motiv sifatida to‘yni tanladi. Maishiy epizod sifatida emas, balki ichki xotirjamlik va uyg‘unlik ramzi sifatida.

“Odamlar to‘y qilayotgan ekan, demak, dunyoda hammasi yaxshi. Demak, hayot o‘z maromida, odamlar to‘q va farovon yashayapti, yurtda tinchlik va osoyishtalik hukm suryapti. Bu bayram — hammaga yaqin va tushunarli bo‘lgan o‘lmas mavzu”, — dedi u loyiha himoyasida.

Yusupov tanlangan syujetning eskizini atigi bir haftada tayyorladi. Dastlab, pannoni shahar hududida allaqachon o‘zini yaxshi ko‘rsatib ulgurgan sopol materialdan yasash rejalashtirilgan edi. Biroq konsepsiyani tasdiqlash bosqichida bu tanlovni qayta ko‘rib chiqishga to‘g‘ri keldi. Bunga 1969-yili O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi Arnold Gan tomonidan Alisher Navoiy sharafiga bunyod etilgan yubiley sopol devori bilan bog‘liq muvaffaqiyatsiz tajriba sabab bo‘ldi. Birinchi qishdan so‘ng sir yorila boshladi va ko‘p o‘tmay shahar ijroiya qo‘mitasi ko‘cha monumental ishlarida sopoldan foydalanishdan voz kechish haqida rasmiy buyruq chiqardi.

Barcha materiallar taqiq ostida qoldi — ochiq muhitdagi sopol ishonchsiz deb topildi. Yusupov muqobil izlashga majbur bo‘ldi. Uni hamkasbi Alfred Mazitov qutqarib qoldi. U monumental san’atda keng qo‘llaniladigan sinalgan material — shisha mozaika, aniqrog‘i, smaltadan foydalanishni taklif qildi.

“O‘sha paytda Toshkentda Vladimir Kutkin boshchiligidagi ukrainalik rassomlar guruhi ishlayotgan edi. Ular 110-maktab fasadida „Buyuk Kobzar“ pannosini tayyorlayotgan edi. Ularning Mazitov bilan aloqalari tufayli biz fasad mozaikalari uchun maxsus olib kelingan yuqori sifatli rang-barang smaltadan bir necha qop topishga muvaffaq bo‘ldik. Men birinchi parchalarni — yigit va qizni — bir vaqtning o‘zida tabiiy kattalikda joylashtirishga erishdim. Yakuniy rangli eskizni tayyor parcha bilan birga badiiy kengashga ko‘rsatdim va ruxsat oldim”, — deydi Yusupov.

Shundan keyin o‘qituvchisi Alfred Mazitov bilan birga Leningrad (hozirgi Sankt-Peterburg)dagi smalta va rangli shisha ishlab chiqaradigan zavodga borishdi. U yerda eng nozik rang o‘tishlarini tanlashdi, har bir tus uchun kvadrat metrlar sonini hisoblab chiqishdi, fakturani muvofiqlashtirishdi. Uning kompozitsiyasi uchun maxsus tanlangan bu palitra keyinchalik barcha mozaikalarning asosiga aylandi. Besh tonna smalta Toshkentga samolyotda olib kelindi — bu qimmatga tushdi, lekin vaqt ozligi tufayli boshqa chora yo‘q edi.

“Biz panno Leninning yubileyiga bag‘ishlangan, deb aytdik, — deb eslaydi rassom. — Markaziy Qo‘mita orqali aviatashuvga ruxsat oldik. Bizni kutib olishdi”.

Ish deyarli bir yil davom etdi. Hamma narsa qo‘lda bajarildi. Yusupov bilim yurtidagi do‘stlaridan kichik bir guruh tuzdi. Hammasi rassom bo‘lib, har biri rangni qanday ushlash va shaklni his qilishni bilardi. Lekin asosiy yuk muallifning o‘ziga tushdi. Panno to‘g‘ridan-to‘g‘ri terish texnikasiga asoslangan edi — bu usulda mozaika oraliq matritsalarsiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri devorga teriladi. Shunday qilib, 1970-yilda Toshkentda elementlarni bevosita devorga joylashtirishga asoslangan to‘g‘ridan-to‘g‘ri terish usuli bilan bajarilgan birinchi mozaika paydo bo‘ldi.

“Bu juda sinchkovlik va mehnat talab qiladigan texnika, lekin buning evaziga ish tozaroq chiqadi. Avval rasm planshetda chiziladi, plitka bo‘laklari plastilin ustiga teriladi, so‘ngra bittadan devorga ko‘chiriladi. Rassom rangni ham, shaklni ham darhol to‘g‘rilash imkoniyatiga ega. Muallif o‘z g‘oyasini o‘zi amalga oshirsa, asar sifatli chiqadi va uzoq vaqt xizmat qiladi, deb hisoblayman”, — deydi Yusupov.

Panno kompozitsiyasi teatr sahnasidek ochilib boradi: tantanali, jonli, harakat va musiqaga to‘la. Ko‘p figurali mozaik polotno ko‘z o‘ngingizda an’anaviy o‘zbek to‘yi muhitini — quvnoq, sershovqin, yeguliklar hidi va xalq cholg‘u asboblari sadolari bilan yo‘g‘rilgan muhitni gavdalantiradi. Voqea bahorda, to‘y mavsumi avjiga chiqqan paytda kechadi.

Pannoning qoq markazida an’anaviy o‘zbek libosidagi kelin-kuyov tasvirlangan. Ular bir-birining qo‘lidan ushlab, bir-birlariga salgina suyangan holda, shoshilmay bayram dasturxoni tomon boradi. Ular oldida raqqosa bilan karnay, surnay va doira tutgan bir guruh sozandalar bayram shukuhini bag‘ishlaydi, yegulikka to‘la patnislarni ko‘targan mehmonlar ularga qo‘shiladi. Yosh kelin-kuyovdan so‘ng ziyofat sahnasi ochiladi: bir necha kishi dasturxonga yegulik tortmoqda, ularning qo‘lida mevalar solingan vazalar. Dasturxonda — sersuv tarvuz, qizarib pishgan nonlar, olma va uzum. Dasturxon to‘kin-sochin, har bir detal mehmondo‘stlik va farovonlikdan darak. Barcha obrazlar bir-birining istiqboliga intilib, umumiy harakat, xalq urf-odatlarining birligi va go‘zalligi hissini uyg‘otadi.

Tayyor asar — uzunligi 25 metr va balandligi 7 metr bo‘lgan rangli mozaika — markaziy pavilon bilan yengil estakada orqali bog‘langan bino fasadiga ko‘rk bag‘ishladi. Bu estakadada bayram kunlari tantanali yurishlar o‘tkazilgan, milliy libosli raqqosalar raqs tushgan, musiqa yangragan. Yusupov ichki bir sezgi bilan his qilgan edi: bu yerdagi mozaika shunchaki hikoya so‘zlashi kerak emas. U makon bilan birga nafas olishi, uning ritmining bir qismi bo‘lishi, arxitektura va sodir bo‘layotgan voqealar bilan hamohang yashashi lozim edi.

Keyinchalik majmua arxitekturasi o‘zgartirildi: estakada olib tashlandi, ma’ruzalar zali qisman qayta qurildi. Biroq mozaika saqlanib qoldi — bu qoidalarga hurmat yuzasidan emas, balki usta qo‘l mehnatiga hurmat yuzasidan edi.

Keyingi yillarda Dilmurod Yusupov O‘zbekistonning turli hududlarida monumental-dekorativ bezash ishlarini davom ettirdi. 1972-yilda Angrendagi Baxt uyi zalida “Navro‘z bayrami” devoriy suratini yaratdi. Bir yil o‘tib — 1973-yilda Rishtondagi Markaziy univermag fasadida “Yulduz” nomli sopoldan ishlangan bo‘rtma mozaika paydo bo‘ldi. Rassom 1977-yildan 1979-yilgacha Qoraqalpog‘istonda granit va marmardan “Yer, suv, quyosh” gorelefini ishladi. Afsuski, bu asarlar bizgacha yetib kelmagan — bir qismi rekonstruksiya ishlari natijasida yo‘qotilgan, bir qismi esa badiiy va tarixiy qiymatiga yetarli e’tibor berilmagani holda vayron qilingan.