Ўзбекистонда 2022 йилгача тез тиббий ёрдам тизими «тез ёрдам» деб юритилувчи алоҳида бўлинмалардан иборат бўлиб, марказлашган тузилмага эга эмасди. Ўз жиҳозлари, машиналари, дори-дармонлари ва ҳатто ходимларига эга бўлган подстанциялар турли тузилмаларга қарашли бўлиб, бу фуқароларга ноқулайлик туғдирарди. 2022 йили амалга оширилган кенг кўламли ислоҳотлардан сўнг, 14 та ҳудудий филиалга эга Республика тез тиббий ёрдам маркази ташкил этилди. 103 хизмати ягона тузилмага эга бўлди, бу эса тиббий ёрдам кўрсатиш даражаси, тезкорлиги ва сифатини сезиларли даражада ошириш имконини берди. Тизимда тиббиёт ходимлари ва автомобиллар сони кўпайди, жараёнларни автоматлаштириш эса бригадалар ишини тезлаштирди.

Республика марказининг статистик маълумотларига кўра, ўтган йили 13,5 миллионга яқин чақирув келиб тушган — амалда мамлакатнинг ҳар учинчи фуқароси камида бир марта тиббий ёрдам сўраб мурожаат қилган. Жорий йилнинг биринчи чорагидаёқ 3 миллион 300 мингдан зиёд чақирув қайд этилган бўлиб, шундан қарийб 2 миллион 400 мингтаси шошилинч ҳолатлар тоифасига киритилган. Улар орасида нафақат кечиктириб бўлмас фавқулодда вазиятлар, балки сурункали касалликлар, туғруқ ва тиббий транспортировка ҳам учрайди.

Ҳозир бутун мамлакат бўйлаб 2857 та тез тиббий ёрдам бригадаси навбатчилик қиляпти, улардан 300 дан ортиғи пойтахтда. Ҳар бир бригадага 13 минг аҳоли тўғри келади. Ҳар бир туманга биттадан подстанция хизмат кўрсатади. Бригадалар бутун республика бўйлаб, дам олиш ва байрам кунларисиз, 24 соат ишлайди.

Соат 8:00. Юнусободнинг Марказ-4 мавзесидаги 11-сонли тез тиббий ёрдам подстанцияси. Навбатчи бригада эндигина сменани қабул қилиб олди. Унинг таркиби ҳар куни ўзгариб туради. Вазият ва эҳтиёжга қараб, баъзан жамоада ҳам шифокор, ҳам фельдшер, баъзан эса фақат фельдшер ишлайди. Бугунги навбатчиликка уч киши киришди: шифокор Нуритдин Зоҳидов, фельдшер Лев Колмаков ва ҳайдовчи Ихтиёр Аҳмадов.

Колмаков ва Зоҳидов шошилинч ёрдам бригадалари орасида энг яхши жиҳозланган ва тажрибали реанимация бригадаси таркибига киради. Умумий ихтисосликдаги бригадалардан фарқли ўлароқ, реанимация бригадаси энг оғир чақирувларга боради, бу ерда ҳар дақиқа ғанимат: йўл-транспорт ҳодисалари, юрак тўхтаб қолиши, ҳушдан кетиш, жароҳатлар, ҳаёт учун хавфли ҳолатлар. Улар олдинда қанча чақирув ва қандай беморлар кутиб турганини билмайди. Лекин шуниси аниқки, бу 24 соатлик иш аввалгиларига ўхшамайди.

Шифокорлар подстанцияга етиб келгач, биринчи навбатда тез ёрдам машинасининг жиҳозларини текширади. Бригадалар ихтиёрида турли русумдаги автомобиллар бўлиб, уларнинг ҳар бири турли шароитларда ишлаш учун жиҳозланган ва мослаштирилган. Лев Колмаков бу подстанцияда 10 йилдан кўпроқ вақтдан бери фельдшер бўлиб ишлайди ва тез ёрдам транспортини мукаммал билади. У томида сиренаси милтиллаб турган реанимобил — катта оқ Ford Transitʼга яқинлашади.

«Бундай машиналарнинг ҳар бири — ғилдиракли ихчам реанимация. Салон ичида тиббий тўпламлар, замбиллар, шиналар, кислород баллонлари, сонатор, дефибриллятор, ўпкага сунъий ҳаво юбориш аппарати, шунингдек, беморнинг қон босими, юрак уриши ва бошқа ҳаётий кўрсаткичларини кузатиш имконини берувчи монитор мавжуд, — дейди фельдшер. — Машинада ҳам ички, ҳам ташқи ёритиш бор. Қоронғи пайтда ёрдам кўрсатишга тўғри келса, ташқи ёритиш айниқса муҳим».

Шундан сўнг Колмаков реанимация сумкасини текширишга киришади. Ҳар бир бригада ихтиёридаги тиббий тўпламда биринчи ёрдам кўрсатиш учун зарур бўлган барча нарсалар мавжуд, лекин вазифалар ва иш шароитларига қараб уларнинг таркиби бироз фарқ қилиши мумкин. Реанимация сумкасида шошилинч ҳолатларда керак бўлиши мумкин бўлган барча нарсалар бор: тонометр, фонендоскоп, пулсоксиметр, турли ҳажмдаги шприцлар, томчилаб дори қуйиш тизимлари, суюқлик ҳажмини тўлдириш учун физиологик эритма, боғлов материаллари ва интенсив терапия учун препаратлар.

Ҳар сменанинг охирида бригада дори-дармонлар захирасини тўлдиради ва тиббий асбоб-ускуналарни текширади. Бу — қатъий қоида: бирор нарса ҳатто фақат бир марта ишлатилган бўлса ҳам, ҳаммаси тўлдирилиши шарт. Сменани қабул қилувчи жамоа барча асбобларнинг соз ҳолатда, дори-дармонлар жойида эканлиги ва яроқлилик муддати ўтмаганлигига ишонч ҳосил қилиши керак. Агар қандайдир препаратлар етишмаса, улар учун 70 дан ортиқ номдаги дори воситалари сақланадиган комплектация бўлимига борилади. Шифокор ҳар бир препаратнинг ишлатилишини планшетда қайд этади. Харажатлар автоматик равишда умумий тизимда акс этади. Бу ҳар бир чақирув пайтида дори-дармонлар айланишини кузатиш имконини беради.

«Автоматлаштириш туфайли мутахассислар реал вақт режимида дори воситаларининг қанча ва қаерда ишлатилаётганини кузатиб, талаб ўзгаришининг сабабларини таҳлил қилади. Тизимда ҳаммаси шаффоф — ҳар қандай дори воситасининг келиб тушишидан тортиб, ундан фойдаланиш ва ҳисобдан чиқаришгача. Харид қилинган дори-дармонлар аввал марказнинг бош фельдшерига келиб тушади, сўнгра подстанцияларга тарқатилади, у ерда мудирлар уларни бригадалар ўртасида тақсимлайди. Агар бирор бир дори камайиб қолса, фавқулодда вазиятда етишмовчилик юзага келмаслиги учун захира олдиндан тўлдирилади. Бу узлуксиз ишлаш ва зарур дори-дармонларнинг доимий мавжудлигини таъминлайди», — дейди Нуритдин Зоҳидов.

Нуритдин ака тез ёрдам хизматида 30 йилдан бери ишлайди. Унинг сўзларига кўра, бу вақт ичида подстанцияда кўп нарса ўзгарган: машиналар яхшиланган, ускуналар замонавийлашган, дори-дармонларнинг ҳам бошқача. Фақат бир нарса ўша-ўша — инсон ҳаёти учун жавобгарлик.

Шифокорлар билан бир вақтда Ихтиёр Аҳмадов ҳам кўрик ўтказади. У қарийб етти йилдан бери тез ёрдам машинаси ҳайдовчиси. Подстанция автопаркида ҳар бир ҳайдовчига алоҳида машина бириктирилган. Ихтиёр дастлаб 943-рақамли реанимобилининг капотини очиб, техник ҳолатини текширади. Кейин ёқилғи қуйиш жараёни бошланади: подстанцияга автоцистерна келади, ундан ёқилғи қуйиш пистолети ёрдамида тез ёрдам машиналарига ёқилғи қуйилади. Бу ёқилғи ва вақтни тежаш имконини беради, натижада машина исталган пайтда чақирувга чиқишга тайёр туради.

Шундан сўнг Ихтиёр Аҳмадов салондаги навигаторни созлаб, йўл варақасига биринчи ёзувни киритади. Смена давомида у барча чақирувларни, уларнинг келиб тушиш ва бажарилиш вақтини ушбу варақага қайд этиб боради. Навбатчилик охирида бу варақани транспорт бўлимига топширади.

Сменага тайёргарлик кўпи билан 5 дақиқа давом этади, лекин шу қисқа вақт ичида бригаданинг ҳар бир аъзоси иш маромига тушиб олади. Ортиқча гап-сўзсиз, тез ва аниқ, худди аҳил жамоадек. Тиббий анжомларни тайёрлаш ўз ниҳоясига етгач, шифокорлар подстанция биносига қайтади — чақирув тизимига уланиш имкониятига эга планшетни олади, навбатчиликка кириш ҳужжатларини расмийлаштиради ва беш дақиқалик қисқа йиғилиш ўтказади.

11-подстанцияда Республика тез тиббий ёрдам маркази ва шаҳар колл-маркази жойлашган. Уни бутун тизимнинг юраги деб аташади. Телефон бир дақиқа ҳам тинмайди. Операторлар кетма-кет қўнғироқларни қабул қилади. Қулоқчинлардаги овоз янгиси билан алмашаверади — шошилинч, хавотирли, баъзан мужмал.

«Ассалому алайкум, тез ёрдам, нима бўлди?» — деб сўрайди диспетчер бир вақтнинг ўзида сичқончани босиб.

Тизим автоматик тарзда қўнғироқ қилувчининг жойлашувини аниқлайди, туман ва шаҳар харитасидаги барча бўш бригадаларни кўрсатади. Ёнида оператор чақирув бўйича маълумотларни киритадиган электрон шакл пайдо бўлади: беморнинг исми, ёши, шикоятларнинг хусусияти, шошилинчлик даражаси. Баъзида диспетчер аниқлаштирувчи саволлар беради: сурункали касалликлар бор-йўқлиги, қандайдир дори-дармонлар қабул қилинганлиги, илгари беморда шундай ҳолат кузатилган-кузатилмаганлиги ва ҳоказо. Шакл тўлдирилгач, сичқонча тугмаси босилади ва чақирув тегишли ҳудудга хизмат кўрсатувчи энг яқин подстанцияга узатилади. Агар бу ҳудудда бўш бригадалар бўлмаса, чақирув қўшни бригадаларга йўналтирилиши мумкин.

Шошилинч ёрдам тизими такомиллаштирилмоқда. Яқин келажакда колл-марказларда онлайн маслаҳатлар йўлга қўйилади. Турли мутахассисликдаги тажрибали шифокорлар беморларга телефон орқали маслаҳат беради. Баъзи ҳолларда тез ёрдам бригадаси юборилишига хожат қолмайди, бу эса тизимни енгиллаштиради ва тиббий ёрдамга чинакамига муҳтож бўлганларга хизмат кўрсатишни тезлаштиради.

«Шаҳарда ҳар бир туманнинг ўз подстанцияси мавжуд, у ерда умумий ихтисосликдаги (йўналишли) бригадалар ишлайди. Улар одатий чақирувларга боради — масалан, қон босими кўтарилганда ёки ҳарорат ошганда. Навбатчи бригада чақирув жойида беморнинг аҳволи оғирлигини аниқласа, дарҳол колл-марказга боғланиб, реанимация бригадасини чақиради. Чақирувни кимга йўналтиришни диспетчер ҳал қилади, қийинчилик туғилганда эса катта навбатчи шифокорга мурожаат қилади», — дея тушунтиради реанимация бригадаси шифокори Нуритдин Зоҳидов.

Чақирувларни бригадалар ўртасида тақсимлаш бир нечта омилларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади: мурожаатнинг шошилинчлиги, беморнинг аҳволи ва бригаданинг воқеа жойига географик яқинлиги. Агар бир нечта бригада бўш бўлса, узоқроқ вақт чақирувларсиз бўш турган бригадага устунлик берилади — бу орқали шифокорларга тушаётган юклама тенг тақсимланади.

Бироқ, барча бригадалар банд бўлган фавқулодда вазиятларда, диспетчерлар беморга энг яқин, бўш турган реанимация гуруҳини юборади, ҳатто у бошқа подстанция ёки маъмурий ҳудудга қарашли бўлса ҳам. Бу имкон қадар тезроқ жавоб беришни таъминлайди ва беморларнинг кутиш вақтини қисқартиради.

«Шундай ҳолатлар бўладики, биз аллақачон чақирувга кетаётган бўлсак ҳам, яқин атрофда янада оғирроқ ва устуворлик бериладиган чақирув келиб тушса, бизни жорий вазифадан олиб, шошилинч ёрдам талаб қиладиган жойга юборишлари мумкин. Дастлабки чақирувга эса яқин атрофдаги бошқа бригадани жўнатишади. Баъзан жойга аввал йўналишли бригада таркибидаги умумий амалиёт шифокори бориб, биринчи ёрдамни кўрсатади. Биз эса уларнинг ортидан етиб бориб, реанимация чораларини ўз зиммамизга оламиз», — дея тушунтиради Лев Колмаков.

Шошилинчлик даражасига кўра чақирувлар тўрт тоифага бўлинади. Энг оғир ҳолатлар — юрак тўхташи, инсульт, инфаркт, оғир жароҳатлар — биринчи тоифага киради. Иккинчи тоифага тиббий ёрдамсиз қисқа фурсатда ёмонлашиши мумкин бўлган ҳолатлар киради, масалан, сурункали касалликларнинг зўрайиши ёки ёш болаларда юқори ҳарорат. Учинчи тоифа — енгил жароҳатлар, қон босимининг кўтарилиши ёки иситма каби нисбатан хавфли бўлмаган ҳолатларни ўз ичига олади. Тўртинчи тоифага ҳаёт ва соғлиққа жиддий хавф туғдирмайдиган ҳолатлар бўйича чақирувлар киради. Иш вақтида тез ёрдамга ортиқча юклама тушмаслиги учун бундай ҳолатлар билан поликлиникаларнинг кўчма бригадалари ҳам шуғулланиши мумкин.

«Ҳозирда ҳар қандай чақирувга, унинг шошилинчлик даражасидан қатъи назар, тез ёрдам бригадаси албатта боради, — дейди марказ директори ўринбосари Нозимжон Далибаев. — Келажакда қўнғироқларни саралашнинг уч босқичли автоматлаштирилган тизимини жорий этишни режалаштиряпмиз. Бу беморнинг аҳволи қанчалик шошилинч эканлигини олдиндан аниқлаш ва унинг ҳолатига мос келадиган бригадани юбориш имконини беради. Тизимни дастлаб Тошкент шаҳрида синов тариқасида ишга туширамиз, кейин бошқа ҳудудларда ҳам қўллаймиз».

Вақт эрталабки тўққизга яқинлашмоқда. Шифокорнинг планшетига биринчи чақирув — қабул қилинмагунча янграб турадиган қисқа товуш сигнали келади. Юрак хуружига шубҳа қилинган кекса аёлга ёрдам зарур. Чақирув келиб тушгандан сўнг подстанцияни тарк этиш учун бригада ихтиёрида роппа-роса икки дақиқа вақт бор. Агар кечикса, тизимда қизил огоҳлантириш пайдо бўлади — бу чақирув кечикиб қабул қилинганининг белгиси. Раҳбарият бундай сигналларни кўради ва бригадалар ишига баҳо беришда уларни ҳисобга олади.

Бир дақиқа ўтар-ўтмас бутун бригада машинага ўтириб, йўлга чиқади. Салонда одатдаги сукунат: ҳамма ўз иши билан банд. Ҳайдовчи машинани бошқараётганда, тиббиёт ходимлари жиҳозларни текширади, керакли дори-дармонларни тайёрлайди ва қўлқопларни кияди.

«Эндигина иш бошлаган вақтларимиз қўлимизда Чазовнинг шошилинч ёрдам бўйича маълумотномаси бўларди. Бирор нарса содир бўлиши билан, шу маълумотномага мурожаат қилардик. Ундан ўрганардик, ҳамма нарсани хотирамизда сақлашга, ҳар бир нарсани текширишга ҳаракат қилардик, — дейди Нуритдин Зоҳидов. — Энди „Қаёққа кетяпмиз?“ деб сўралса, „Ўша жойнинг ўзида ҳал қиламиз“, деб жавоб берамиз. Чунки биламизки, ҳушсиз беморга ёрдам кўрсатиш учун чақирув шунчаки иситма, „жиддий бўлмаган“ шикоят эса оғир аҳвол бўлиб чиқиши мумкин. Воқелик ҳар доим диспетчерлик тавсифидан тўлиқроқ бўлади. Узоқ вақтдан бери тез ёрдам хизматида ишлаётганлар аллақачон ҳамма нарсани тушуниб етган. Бораётган жойимиздан нимани кутиш кераклигини тушуниш учун чақирув сабаби ва беморнинг ёшига қараш кифоя. Симптомларга қараб, одамнинг қаери оғриётгани ва унга нима бўлганини дарҳол аниқлаймиз. Бу „сезги“ йиллар давомида шаклланади».

Аёл ҳушида, унинг аҳволи барқарор, лекин қон босимини тушириш керак. Шифокор асосий даволаш усулини қўллайди: папаверин ва дибазол эритмасини мушак орасига юборади. Касалхонага ётқизиш талаб қилинмайди.

«Сурункали касаллик билан оғриган беморлар бор, кунига беш-олти марта тез ёрдам чақиради — қон босимини ўлчаш, укол қилиш, томчи қўйиш учун. Тушунамиз, уларга оғир, лекин тез ёрдам бундай ҳолатларга доимий хизмат кўрсатиш учун мўлжалланмаган. Поликлиникалар қошида бундай беморларни мунтазам кузатиб, қўллаб-қувватлаб турадиган ўзларининг кўчма хизматлари ёки участка тез ёрдам бўлимлари фаолият кўрсатса, анча самарали бўларди. Бу шошилинч бригадаларнинг ишини енгиллаштиради», — дейди Нуритдин Зоҳидов.

Шифокорнинг сўзларига кўра, бундай «ёлғон» чақирувлар кўп учрайдиган муаммо. Одамлар кўпинча арзимас сабаблар билан тез ёрдамга қўнғироқ қилади, бунинг оқибатида ресурслар беҳуда сарф бўлишини англамайди. Шундай ҳолатлар бўладики, инсон ҳаёти хавф остида дея хабар берилган, лекин бригада чақирув жойига келиб, беморнинг бор-йўғи ҳарорати кўтарилганига гувоҳи бўлади, холос.

«Чақирувлар натижасида касалхонага ётқизишнинг паст фоизидан ҳам яққол кўриниб турибдики, тез ёрдамга мурожаат қилган беморларнинг аксарияти бизнинг аралашувимизсиз ҳам бемалол соғайиб кетарди», — дея таъкидлайди шифокор.

Чақирув картаси расмийлаштирилгач, жамоа реанимобилга қайтади. Бошқа чақирувлар бўлмагани учун, у подстанцияга жўнайди.

«Агар чақирувлар бўлмаса, подстанцияга қайтамиз. У марказда жойлашган ва у ердан исталган ҳудудга тезроқ бориш мумкин. Агар шаҳар чеккасида қолиб кетсак — кейинги чақирувга боргунимизча, шаҳарнинг ярми тирбандликда қолиб кетиши мумкин», — дея тушунтиради Зоҳидов.

Соат 10:00 да шифокорнинг планшетига иккинчи чақирув келиб тушди. Бригада аҳволи кескин ёмонлашган кекса эркак ҳузурига йўл олади. Етиб келгач, ҳайдовчи дарҳол керакли манзилни топа олмайди. Яшовчиларнинг телефони ўчирилган, кўча эса харитада янги ном билан кўрсатилган, лекин тез ёрдам маълумотлар базасида эски номи сақланиб қолган. Қидиришга бир неча дақиқа кетади. Ниҳоят, қўшнилар беморнинг уйини топишга ёрдам беради.

«Ишимизга кўпинча энг оддий нарсалар — нотўғри кўрсатилган манзил тўсқинлик қилади. Баъзида чақирувчилар ўзи ҳам қаерда яшашини аниқ билмайди. Кейин уларни туман бўйлаб қидиришга тўғри келади. Баъзида тез етиб борамиз-у, эшик олдида туриб қоламиз, чунки аҳоли эшик кодини айтишни унутган бўлади. Қайта қўнғироқ қилишга ёки деразаси очиқ бирор кимга қичқиришга уринамиз. Подъездлар гоҳ дарахт, гоҳ шлагбаум, гоҳ машиналар билан тўсиб қўйилган бўлади. Реанимобил ўта олмайди, биз эса ҳар дақиқа ғанимат бўлиб турган бир пайтда 10 килоли оғир юк ва асбоблар билан пиёда юришга мажбур бўламиз», — дея афсусланади шифокор.

Кекса эркак диванда ётибди, юзи ифодасиз, кўзларида саросима. Дастлаб, беморнинг аҳволи унчалик жиддий эмасдек кўринган: рафиқаси тез ёрдам чақирсамми-йўқми дея иккиланиб қолган. Шундай бўлса-да, қарор қабул қилинган — ва, афтидан, ўз вақтида. Такрорий инсульт. Эркак уни учинчи бор бошидан кечираётган экан.

Шифокор дарҳол беморни текширувдан ўтказади. Қон босими 220 га 120 — ҳалокатли даражада юқори. Аҳволи зудлик билан шифохонага ётқизишни талаб қилади. Фельдшер дастлабки барқарорлаштириш чораларини кўриб, босимни 170−180 гача туширади. Бу беморни транспортировкага тайёрлаш учун етарли. Кўрсаткичлар ва ҳолат қисқа қайд этилгач, бригада эркакни 7-сонли (собиқ 17-сонли) шаҳар клиник шифохонасига ётқизиш учун олиб кетади.

«Ётқизиш тўғрисидаги қарорни бригадада шифокор қабул қилади. У беморнинг умумий аҳволини, унинг транспортировкага чидамлилигини ва стационар даволанишга муҳтожлигини баҳолайди — баъзида ёрдам уйда ҳам кўрсатилиши мумкин. Касалхонага ётқизиш керак бўлса, беморни транспортировка қилишни ташкил этиш бизнинг вазифамиз. Кўпинча беморларни ўзимиз кўтаришимизга ёки ҳайдовчи ва қўшниларни ёрдамга чақиришимизга тўғри келади, чунки қариндошлар ҳар доим ҳам ёрдам беравермайди. Беморлар эса турлича бўлади: ҳушсиз, ортиқча вазнли. Шунинг учун тез ёрдамда ишлаш нафақат тиббий билимларни, балки яхши жисмоний тайёргарликни ҳам талаб қилади», — дейди Лев Колмаков.

Подстанцияга қайтгач, шифокорлар бироз нафас ростлаб олишлари мумкин. Масалан, дам олиш хонасида бироз ухлаш, ошхонада тамадди ёки чой ичиш, дегандек.

Чақирувлар кетма-кет келганда, йўл-йўлакай овқатланишга тўғри келади, дам олиш эса манзиллар орасида машинада қисқа муддат мизғишга айланади. Лекин шифокорлар шикоят қилмайди, чунки бундай тартибга аллақачон кўникиб қолган ва буни ўз ишларининг ажралмас қисми деб билади.

Кейинги чақирув соат бирда 7-оилавий поликлиникадан келади. Неврологик белгилари бор ўрта ёшли эркак. Кеча чап қўли увишиб қолганини сезган, лекин ўтиб кетишига умид қилган. Бугун аҳволи кескин оғирлашиб, поликлиникага мурожаат қилган.

«Кўп ҳолларда одамлар ётиб қолмагунича сабр қилади. Поликлиникага бормайди, вақтида текширувдан ўтмайди, оғриқ пайдо бўлганида эса ўз-ўзидан ўтиб кетишини кутади ёки ўзини ўзи даволашга киришади. Охири ўлим тўшагида ётган одамга тез ёрдам чақирилади. Бир воқеа бўлган эди: икки опа-сингил кўча овқатидан заҳарланган, ота-оналари эса уларни уйда даволашга қарор қилган — фаоллаштирилган кўмир ичириб, аҳвол яхшиланишини кутган. Каттасини ҳартугул қутқаришга улгурганмиз, кичигининг жони эса биз келгунча узилганди», — дея афсус билан эслайди Зоҳидов.

Поликлиникадаги шифокорлар эркакнинг қон босимини ўлчашга уринган, лекин аритмия туфайли кўрсаткичларда адашган. Шундан сўнг беморни муолажа хонасига юборган, у ерда ҳатто ЭКГ ҳам олишолмаган, чунки аппарат бўлмаган. Мия қон айланишининг ўткир бузилиши белгилари аниқлангач, унга тез ёрдам чақиришган.

Бригада етиб келганида аҳвол кундек равшан: бемор нигоҳини тўплай олмаяпти — ён томонга қараш фалажи кузатилмоқда. Бу ишемик инсультнинг ўзига хос белгиси. Тананинг ўнг томони гипертонусда. Аҳволи оғир, лекин барқарор: босим 200/120.

Тез ёрдам шифокори магний эритмасини юборди. Бу босқичда жиддийроқ дори-дармон билан даволаш ўтказилмайди. Биринчи навбатда, инсультнинг хусусиятини хатосиз аниқлаш керак, шундан сўнг беморни касалхонага ётқизишга қарор қилинди. Бироқ сўнгги лаҳзада у аҳволи яхшиланганини айтиб, шифохонага боришдан бош торта бошлади. Шифокорлар шифохонага ётқизиш зарурий чора эканига беморни ишонтириб, уни Эргашев номидаги 4-сонли шаҳар клиник шифохонасига олиб борди.

«Агар бемор шифохонага ётишдан қатъиян бош тортса, биз, албатта, уни кўндиришга ҳаракат қиламиз. Рад этиш сабаблари турлича бўлади: кимдир инжиқлик қилади, кимдир харажатлардан қўрқади, яна кимдир шифохона танлай бошлайди. Биз кетганимиздан кейин улар, катта эҳтимол билан, яна тез ёрдам бригадаси чақиради, лекин вақт бой берилган бўлади, бемор эса жиддийроқ хавф остида қолади, — дейди Зоҳидов. — Бир сафар бемор эркакда миокард инфарктига айланиш хавфи билан ўткир коронар синдром ривожланган ҳолатга дуч келдик. Вақт оз қолганди, уни эса ҳеч нарсага кўндириб бўлмасди. Шунда рафиқаси ва ўғлининг рухсати билан беморга тинчлантирувчи дори юбориб, касалхонага олиб кетдик. Қабулхонада ҳушига келгач, албатта, жаҳли чиқди, лекин бу унинг ҳаётини сақлаб қолиш учун зарур эди».

Лекин баъзи ҳолларда, масалан, маданий ёки диний сабабларга кўра беморга яқинлаштирилмаса, тез ёрдам шифокорлари тиббий ёрдам кўрсатмасдан кетишга мажбур бўлади.

«Рухсат беришмаяптими, бош шифокорга қўнғироқ қиламиз, рад этганликни қайд этиб, кетамиз. Ёрдам бизга эмас, уларга керак. Ўлим тўшагида ётган одамда танлаш имкони бўлмайди. „Уни хоҳлайман, буни хоҳламайман“ деб бошлаяптими, демак, беморнинг аҳволи унчалик оғир эмас. Агар шифокор жинсини танламоқчи бўлишса, марҳамат, хусусий хизматни чақиришсин. Биз шошилинч ҳолатларда ишлаймиз ва биз учун барча беморлар тенг — хоҳ вазир, хоҳ уйсиз бўлсин. Биз истакларга хизмат кўрсатмаймиз, инсонлар ҳаётини сақлаб қоламиз».

Кечки соат олти — тиғиз вақтнинг авжи. Шаҳар тирбандликка чўмган, кўчалар автомобилларга тўла, ҳавода сигнал овозлари янграйди. Майда ёмғир томчилаб турибди. Планшет экранида янги шошилинч чақирув ёнади.

«Лёва, йўл-транспорт ҳодисаси, кетдик!», дейди шифокор фельдшерга баланд овозда.

Бригада шу заҳоти воқеа жойига йўл олади. Бироқ тез етиб боришнинг имкони йўқ. Сирена ёқилган реанимобил машиналар қаторлари орасида ҳаракатланишга мажбур. Ҳайдовчи сигнал беришни, йўлни бўшатиш учун овоз кучайтиргичдан фойдаланишни бошлайди.

У: «Ўнгга! Чапга! Бурилинглар!», дея ҳаракатнинг бошқа иштирокчиларига мурожаат қилиб, рация орқали қичқиради.

Кўпчилик ҳайдовчилар йўл беришга ҳаракат қилади, лекин сирена овозини эшитмаганга оладиганлар ҳам топилади. Бундай ҳолатларда тез ёрдам ходимлари уларга машина рақами орқали мурожаат қилишади. Баъзан қўшнилардан кимдир қайта тизилиш кераклигини айтади.

«Тирбандликдан қаттиқ азият чекамиз. Қийинчилик туғилган тақдирда, албатта, сиренани ёқамиз ва ҳайдовчилар йўл беради. Лекин йўл беришнинг имкони бўлмаса, бошқа гап: кўчалар гавжум, йўл четлари банд. Тўққиз балли тирбандлик ёки йўл таъмири шароитида ҳамма қатори оқимда туришга мажбурмиз. Кейин айланма йўлларни қидирамиз, лекин бу ҳам вақт олади. Баъзида шаҳарнинг бир чеккасидан бошқасига етиб бориш учун 40 дақиқадан бир соатгача вақт кетади», — дея шикоят қилади фельдшер.

Бригада тирбандликлардан ўтиб борар экан, диспетчердан аниқлик киритилади: маст ҳайдовчи икки пиёдани уриб юборган. Вазият шошилинч аралашувни талаб қилади.

«Энг оғир ҳолатлар — асосан ЙТҲлар. Жабрланганлар кўпинча оғир аҳволда бўлади: кучли қон кетиш, юрак ёки нафас олишнинг тўхтаб қолиши. Инсонни ҳаётга қайтариш учун атиги 5−7 дақиқа вақтимиз бор. Баъзида йўлда йўқотилган айнан шу дақиқалар беморнинг ўлимига сабаб бўлади. Қутқариш мумкин эди-ю, вақт бой берилганини тушунганингда, кўнглинг ғаш бўлади. Сменадан сўнг нимани бошқача қилиш мумкин, келажакда бундай ҳолатларга йўл қўймаслик учун нима қилиш керак — ҳаммасини хаёлдан ўтказасан ва таҳлил қиласан», — дея таъкидлайди шифокор.

«Баъзида тез ёрдам жуда кеч, бемор аллақачон вафот этганида чақирилади, — дея қўшимча қилади фельдшер. — Охирги марта бундай ҳолат ярим йил олдин содир бўлган — эркак еттинчи қаватдан тушиб кетган, яқинлари эса уни ҳали қутқариш мумкинлигига умид қилиб, тез ёрдам чақирган. Биз етиб борганимизда у нафас олмаётган, томири ҳам урмаётган эди. Имконият йўқлигини билсак ҳам, реанимация тадбирларини ўтказишга мажбурмиз. Сўнг яқинларига вазиятни тушунтириб, ўлим ҳақидаги ҳужжатларни расмийлаштириб, қариндошларга ёки участка шифокорига топширамиз».

Бригада чорраҳага етар-етмас, телефон орқали янги хабар келди.

«Бешинчи олиб кетди, қайтаверинглар!» — деган овоз эшитилади гўшакдан.

Нуритдин Зоҳидовнинг тушунтиришича, бир нечта киши жабрланган оммавий ҳодисаларда бир вақтнинг ўзида иккита бригада иштирок этади. Лекин кўпинча улардан бири тезроқ етиб боради ва иккинчиси, бу ҳолатдагидек, энди «ортиқча» бўлиб қолади. Сигнал келиб тушгандан ҳодиса жойига етиб боргунга қадар 25 дақиқа ўтди. Тез ёрдам машинаси қизил чироқда ўтиб, қарама-қарши йўналишга чиқиб, тезликни оширганига қарамай, тирбандликни енгиб ўта олмади.

«Қизил чироқда ўтганлик учун жарималар махсус машиналарга автоматик равишда келади, чунки улар тизим томонидан қоидабузарлик сифатида қайд этилади. Бироқ, тасдиқланган чақирув ва ёқилган махсус сигналлар мавжуд бўлса, улар бекор қилинади — бу ЙҲХХнинг ҳамкорлигида йўлга қўйилган», — дея тушунтиради марказ директори ўринбосари Нозимжон Далибаев.

2025 йил 1 январдан бошлаб фавқулодда хизматлар машиналари учун янги давлат рақамлари жорий этилди. Улар автоматик равишда махсус транспорт воситаси сифатида аниқланади ва қизил чироқда ўтиш ёки фавқулодда зарурат туфайли содир этилган бошқа қоидабузарликлар учун жаримага тортилмайди. Бундай автомобиллар ЙҲХБнинг махсус базасига киритилади ва тизимнинг ўзи бу тез ёрдам, ички ишлар ёки ФВВ эканлигини кузатиб боради. Бундан ташқари, қонунга кўра, энди сирена ва маёқчаси ёқилган машинага йўл бермаган ҳайдовчилар ҳам жаримага тортилади.

Бешинчи чақирув аввалгисидан кейиноқ, соат етти яримда келди. Ҳавотирли хабар: қурилишда оғир жароҳат. Сирена ёқилган реанимация машинаси шаҳар кўчаларида елиб бормоқда. Тиббиёт ходимлари фавқулодда вазиятга тайёрланади: оғриқсизлантириш ва инфузион даволаш зарур бўлади — эҳтимол, суяк синишлари ва шок ҳолати юз бергандир.

Бригада воқеа жойига етиб келганда, вазият тўлиқ тасдиқланди. Жабрланувчи — ёш йигит. У қўрқувдан гангиб қолган ишчилар тўдаси орасида ерда ётибди. Одамлар бир жойга тўпланиб, воқеа тафсилотларини шифокорларга тушунтиришга уринади. Бундай шароитда совуққонликни сақлаш ниҳоятда муҳим: бригада дарҳол одамлардан четланишни сўраб, иш учун жой очади.

«Энг ёмон кўрганим — ишимизга халал беришлари, — дейди шифокор. — Оломон тўпланиб олади-да, ҳамма бизга нима қилиш кераклигини ўргата бошлайди: „Тезроқ бўлинглар!“, „Нимага вақтни ўтказасизлар, касалхонага олиб бормайсизми!“. Одамлар аввало жойида биринчи ёрдам кўрсатиб, беморнинг аҳволини барқарорлаштириш кераклигини тушунмайди. Тез ёрдам — бу такси эмас. Одамнинг ҳаётини хавф остида қолдириб, шунчаки машинага ўтқазиб олиб кетиб бўлмайди».

Йигитнинг устига оғир ойна тушиб кетган. Яхшиямки, бошига эмас — айнан шу омил унинг ҳаётини сақлаб қолди. Шифокор иккала сон суяги ва ўнг қўлнинг синиши, кўп қон йўқотиш, травматик оғриқ шоки ташхисини қўйди. Қон босими жуда паст — 80 га 40.

Аввал оғриқ синдромини бартараф этиш учун вена ичига фентанил юборилди. Бир вақтнинг ўзида айланаётган қон ҳажмини тўлдириш ва шокнинг чуқурлашишига йўл қўймаслик учун томчилатиб физиологик эритма юборилди. Шифокорлар беморнинг аҳволини имкон қадар тезроқ барқарорлаштириш ва ички қон кетишини кучайтирмаслик учун шикастланган қўл-оёқларни имкон қадар ҳаракатсизлантириб, унинг танасини маҳкамлашга ҳаракат қилди.

Аста-секин қон босимини меъёрга келтиришга муваффақ бўлинди — 110 га 70, томир уриши бир маромга тушди, шок белгилари йўқолди. Бемор эҳтиёткорлик билан реанимобилга жойлаштирилди ва қабул бўлимини олдиндан огоҳлантириб, Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказига (16-сонли шаҳар шифохонаси) олиб кетилди: бу беморни аллақачон шифохонада кутишяпти.

«Бир вақтнинг ўзида бир нечта жабрланувчи бўлган ҳолатлар энг кўп қийинчилик туғдиради. Ўткинчилар ва жабрланувчиларнинг қариндошлари аввал ўзларини ёки яқинларини кўриб қўйишимизни сўраб, бизни тортқилашни бошлайди. Биз эса шу пайтда биринчи навбатда кимга ёрдам кераклигини тезда аниқлаб олишимиз керак. Атрофда оломон, бақир-чақир ва ваҳима бўлса, икки тиббиёт ходими учун вазиятни бошқариш жуда қийин. Бундай ҳолларда яна бир бригадани ёрдамга чақирамиз», — дея тан олади Колмаков.

Жабрланувчи оғир, лекин барқарор ҳолатда — энг асосийси шу — шифохонага етказилди. Машинага қайтаётганда шифокор ва фельдшер аҳолининг биринчи ёрдам кўрсатиш бўйича саводсизлиги ҳақида баҳс юритади.

«Одамлар ёрдам бермоқчи бўлади-ю, аксинча бўлиб чиқади… Бир сафар бизни автоҳалокатга учраган аёлга чақиришди. Тез ёрдам етиб келгунча, ўткинчилар жабрланувчини машинадан чиқариб, чалқанча ётқизган. Натижада у ўз қусуғидан бўғилиб вафот этган. Агар уни қоидага кўра чап ёнбошига ётқизишганда, ҳамма нарса ташқарига оқиб чиқиб, у нафас олиши мумкин бўларди. Кўпинча одамнинг юраги уриб, нафас олаётган бўлса ҳам, юракни билвосита уқалашни бошлашади. Ёки умуртқа поғонаси синган деб гумон қилинган жабрланувчини кўтаришга уринишади, ваҳоланки ҳар қандай ортиқча ҳаракат жароҳатни оғирлаштириши мумкин. Буларнинг бари билимсизликдан. Аслида булар жуда элементар нарсалар, лекин баъзида инсон ҳаёти шунга боғлиқ».

Нуритдин Зоҳидов ва Лев Колмаковнинг фикрича, бундай билимларни мактаб дастурига албатта киритиш ва таълим жараёнига тез ёрдам ходимларининг ўзини ҳам жалб этиш керак.

«Бу қийин эмас: шунчаки қандай йўл тутиш, шифокорлар келгунча қандай ёрдам кўрсатиш мумкинлигини тушунтириш кифоя. Қон босими ёки ҳарорат кўтарилиши каби оддий ҳолатларни тез ёрдам чақирмасдан ҳам ҳал қилса бўлади. Агар одам тайёргарликдан ўтган бўлса, ўзи уддалайди. Демак, кимдир ўша пайтда ҳақиқатан ҳам зарур бўлган ёрдамни ўз вақтида олади», — дея хулоса қилади фельдшер.

Охирги чақирувда очиқ жароҳатли бемор бўлгани учун, подстанцияга қайтгач, санитарка салонни пухта тозалайди. Ишга фельдшер ҳам қўшилади. Улар махсус дезинфекцияловчи эритма билан замбил, девор ва тутқичларни артиб, тегиб кетган барча юзаларга ишлов беради. Ҳамма нарса тозаланди, машина яна йўлга чиқишга тайёр.

Вақт кечки соат тўққиздан ўтди. Ўн икки соат тик оёқда турган бригада аъзолари подстанцияга — бирор сўз демай, бироз ҳорғин кайфиятда — қайтди. Четдан кузатган одамга ўтган бу 12 соат жангари фильмдаги саҳнани эслатиши мумкин: сиреналар, қон, шошилинч қарорлар, сақлаб қолинган ҳаётлар. Аммо бригада аъзолари учун бу — оддий бир кун.

Фаолияти давомида Зоҳидов ва Колмаков турли хил вазиятларга дуч келган: масалан, уй шароитида туғруқни қабул қилган, кўчада беморларни жонлантирган, оммавий заҳарланишларда ёрдам кўрсатган. Ҳар бир ҳодиса ўзига хос тарзда эсда қолган, лекин улар буларни совуққонлик билан қабул қилишга ўрганиб қолган — акс ҳолда бу касбда ишлаб бўлмайди.

«Тез ёрдамга эндигина ишга келганимда оғриқ, азоб, ўлимни кўриш қийин эди. Аввалига ҳаммасини ўз танангдан ўтказасан. Лекин бир оғир ҳодиса иккинчиси билан алмашади ва олдингиси аста-секин хотирадан ўчиб кетади. Маънавий юкка тўлиқ кўникиб бўлмайди, лекин вақт ўтиши билан ҳис-туйғуларни чеккага суриб, фақат ишга эътибор қаратишни ўрганасан», — тан олади Лев Колмаков.

24 соатлик сменада бригада ўртача 15−20 та чақирувга хизмат кўрсатишга улгуради. Баъзида подстанцияда шифокорлар янги чақирувни 20−30 дақиқа кутишлари мумкин, баъзида эса кун бўйи деярли танаффуссиз ишлашга тўғри келади. Бир суткалик навбатчиликдан сўнг, олдинда бир-икки кунлик дам кутади. Гарчи бу ерда «дам олиш» сўзи шартли бўлса-да: кўпчилик кимнингдир ўрнига қолади, ўқийди ёки шунчаки қаердадир кимдир яна ёрдамга муҳтожлигини ўйлаб, чинакамига дам ололмайди.

«Тез ёрдам — бу яхши маънода касалликка ўхшайди. 103 хизматида ишлаш учун унга „чалиниш“ керак. Соғлом одамлар бу ерда узоқ қололмайди: келади, синаб кўради ва кетади. Кимки ўз ишига чинакамига „касал бўлса“, уни ташлаб кетолмайди, — дейди шифокор жилмайиб. — Мен, масалан, топ-тоза халатда кабинетда ўтиришни ёқтирмайман. Мен — дала ишчисиман. Мен учун тезроқ етиб бориш, вазиятни баҳолаш, биринчи ёрдам кўрсатиш ва беморнинг тақдирини ҳал қилиш муҳим. Бу завқ беради. Оғир беморни кўрганингда ҳамма нарсани, ҳатто ўз дардларингни ҳам унутасан. Фақат бир нарса қолади: уни қутқариш керак».

Тиббиёт ходимларига куч ва ақлни тиклашда очиқ ҳавода сайр қилиш, мусиқа, фильмлар ва спорт ёрдам беради. Лекин энг қимматли ва самарали «дори» ёрдам бера олганини англашдир, деб тан олади тез ёрдам ходимлари.

«Сенинг ҳаракатларинг туфайли кимдир тирик қолганини кўрганингда, барча чарчоқлар йўқолади. Ва, албатта, одамлар миннатдорчилик билдирганида — бу ҳар доим жуда ёқимли, айниқса, «раҳмат»ни беморлардан эшитганингда. Демак, улар чиндан ҳам ўзларини яхши ҳис қиляпти, шу билан бирга, ўзингнинг ҳам кўнглинг кўтарилиб кетади. Бу эса ишни давом эттиришга куч беради», — дейди Нуритдин ака.

«Одамгарчилик, меҳр-мурувват, беморни тушуниш қобилияти ва, албатта, ёрдам бериш истаги — бизнинг ишимизда энг асосийси. Одамларнинг муносабати ҳар хил бўлади: кимдир миннатдорчилик билан қарши олса, кимдир бақириб-чақириб, таъна-дашномлар билан, баъзан ҳатто мушт билан кутиб туради. Лекин биз тушунамиз: буларнинг бари ҳиссиётлар. Одамлар ўз яқинлари учун қайғуради, бизнинг вазифамиз эса уларни сақлаб қолиш учун қўлимиздан келганини қилиш, — деб қўшимча қилади фельдшер Лев Колмаков. — Лекин баъзида шунчаки бу инсон меҳнати эканлигини, биз ҳамма нарсага ҳам қодир эмаслигимизни тушунишларини хоҳлаймиз. Мўъжиза бор, лекин у даражада эмас. Биз ҳам оддий, тирик одамлармиз. Ва яна бир нарса — буни ўқиётган ҳар бир киши ўз саломатлигини кўпроқ эҳтиёт қилсин ва бизга сира иши тушмасин».