“Chanqovuzchiga non yo‘q”
Chanqovuz yasovchi usta hikoyasi
Gazeta va Uklon hamkorlikda boshlagan “Otameros” loyihasi avloddan avlodga o‘tib, bugungacha yetib kelgan, ammo zamon taraqqiyoti bilan ahamiyatini yo‘qotib borayotgan kasblar va taqdiri shu kasblarga tutash o‘z ishining ustalariga bag‘ishlanadi. Bu galgi qahramon — chanqovuz yasovchi usta Erkin Musulmonov.
Gazeta va Uklon hamkorlikda boshlagan “Otameros” loyihasi avloddan avlodga o‘tib, bugungacha yetib kelgan, ammo zamon taraqqiyoti bilan ahamiyatini yo‘qotib borayotgan kasblar va taqdiri shu kasblarga tutash o‘z ishining ustalariga bag‘ishlanadi. Bu galgi qahramon — chanqovuz yasovchi usta Erkin Musulmonov.
Surxondaryoga borgan kishi borki, albatta cho‘poncha yo tandir kabobdan totib ko‘radi, esdalikka esa, odatda, chanqovuz olib qaytadi. Cho‘poncha va tandir go‘shtning eng zo‘ri qayerda qilinishi — oxiri yo‘q bahs mavzusi. Chanqovuz-chi, uning eng yaxshisi qayerda yasaladi? Masalan, boysunlik temirchilar uni maromiga yetkazib tayyorlaydi, deyish mumkin.
30 yillik temirchi, chanqovuz yasash bo‘yicha 10 yillik tajribaga ega Erkin Musulmonov eng yaxshi chanqovuzlarini chet ellik sayyohlarga 50 ming so‘mdan sotgan paytlari ham bo‘lgan. Ha, ovozi deyarli hammaga tanish bo‘lgan bu “bir parcha” temir ko‘p ham qimmat emas. Lekin, ustaning aytishicha, bugun bu cholg‘uga e’tibor ham, talab ancha susaygan.
30 yillik temirchi, chanqovuz yasash bo‘yicha 10 yillik tajribaga ega Erkin Musulmonov eng yaxshi chanqovuzlarini chet ellik sayyohlarga 50 ming so‘mdan sotgan paytlari ham bo‘lgan. Ha, ovozi deyarli hammaga tanish bo‘lgan bu “bir parcha” temir ko‘p ham qimmat emas. Lekin, ustaning aytishicha, bugun bu cholg‘uga e’tibor ham, talab ancha susaygan.
Chanqovuz qanday yasaladi?
Chanqovuz insoniyatning eng qadimiy musiqa asboblaridan biri hisoblanadi, uning eng qadimiy — to‘rt ming yillik nusxalari esa Xitoyning Shanxay viloyatidan topilgan. Shunday qilib, changqovuz Osiyoda ham, Yevropada ham ko‘hna davrlardan beri ma’lum — uni nafaqat mis yo bronza kabi metallardan, balki suyak, qamish, yog‘ochdan ham yasashgan. Ammo bugun O‘zbekistonda uni asosan po‘latdan tayyorlashyapti. Buyurtmachining xohishiga ko‘ra o‘lchami katta yoki kichik bo‘lishi mumkin, lekin asosan 15−20 santimetr qilib yasaladi.
Chanqovuz ikkita qism — dastak va tildan iborat. Dastlab po‘lat kesimlari olovda qizdiriladi, dastak qismiga to‘rt burchakli qilib ishlov beriladi. Til esa yupqa holga kelguncha bolg‘alanadi. Dastak markazidan bukiladi, o‘rta qismi aylana shaklga keltiriladi. Markazining yuza qismi iskana bilan kertiladi va shu joyiga ovoz chiqarishga xizmat qiluvchi til o‘rnatiladi.
Bu vaqtgacha chanqovuzning tayyor bo‘lgan bo‘laklariga alohida-alohida charxda silliqlab ishlov beriladi. Bu ovoz tiniq chiqishi uchun xizmat qiladi. Chanqovuz tayyor bo‘lguncha to‘g‘ri yasalayotganiga ishonch hosil qilish uchun ham usta uni vaqti-vaqti bilan chalib-chalib turadi. Bir vaqtning o‘zida 5−6 ta chanqovuz yasaladi va uzog‘i ikki soatda ular tayyor mahsulot ko‘rinishiga keladi.
Bu vaqtgacha chanqovuzning tayyor bo‘lgan bo‘laklariga alohida-alohida charxda silliqlab ishlov beriladi. Bu ovoz tiniq chiqishi uchun xizmat qiladi. Chanqovuz tayyor bo‘lguncha to‘g‘ri yasalayotganiga ishonch hosil qilish uchun ham usta uni vaqti-vaqti bilan chalib-chalib turadi. Bir vaqtning o‘zida 5−6 ta chanqovuz yasaladi va uzog‘i ikki soatda ular tayyor mahsulot ko‘rinishiga keladi.
“Hozirgi materiallardan yasalgan chanqovuzlar yaxshi ovoz chiqarmaydi. Shuning uchun eski metallardan topib kelamiz. 100 ta chanqovuzlik metall uchun 200 ming so‘mcha xarajat bo‘ladi”, — deydi shu kungacha minglab chanqovuz yasagan usta Erkin Musulmonov.
Temirchilik unga otasidan meros. Biroq chanqovuz borasida ko‘proq onasi Mayram Jabborovani ustoz deb biladi. Mayram ayaning otasi ham temirchi bo‘lgan — aya o‘smirlik vaqti otasiga hamroh bo‘lib, temirchilikda suyagi qotgan.
Temirchilik unga otasidan meros. Biroq chanqovuz borasida ko‘proq onasi Mayram Jabborovani ustoz deb biladi. Mayram ayaning otasi ham temirchi bo‘lgan — aya o‘smirlik vaqti otasiga hamroh bo‘lib, temirchilikda suyagi qotgan.
“Otam pichoq, o‘roq, bolta, ketmon, nag‘al (taqa) va shunga o‘xshash ko‘pgina ro‘zg‘or buyumlarini yasar edi. U kishiga yordamchi edim, bosqon (temirchilarning katta bolg‘asi) ham ishlatganman”, — deydi 77 yoshli Mayram aya.
Chanqovuzlar bundan keyin ham yasaladimi?
Usta Erkin avvallari yiliga o‘rtacha 1000 tadan chanqovuz sotardi, lekin hozir yiliga 300 tacha, oshib borsa 400 taga yaqin chanqovuz sotadi, xolos.
“Chanqovuz — 30 ming so‘m. Eng qimmatlarini turistlarga, 50 ming so‘mdan sotganman. Chunki ularning ovozi yoqimli edi, yasashga ham ko‘proq mehnat ketgan. Chanqovuz nozik narsa, o‘ntadan beshtasi yaxshi chiqishi mumkin. Qolganlarini esdalik uchun oladiganlarga arzonroqqa berib yuboraman. Lekin ular ham yomon emas, chalsa bo‘ladi”, — deydi usta.
“Chanqovuz — 30 ming so‘m. Eng qimmatlarini turistlarga, 50 ming so‘mdan sotganman. Chunki ularning ovozi yoqimli edi, yasashga ham ko‘proq mehnat ketgan. Chanqovuz nozik narsa, o‘ntadan beshtasi yaxshi chiqishi mumkin. Qolganlarini esdalik uchun oladiganlarga arzonroqqa berib yuboraman. Lekin ular ham yomon emas, chalsa bo‘ladi”, — deydi usta.
Эркин Мусулмонов
Erkin aka temirchilik, xususan, chanqovuz yasash sirlarini o‘g‘liga ishonib topshirgisi keladi, ammo o‘g‘lining o‘zida bunga xohishi yo‘q. Usta sababini shunday tushuntiradi:
“
Bir qator shogirdlarim temirchilik ortidan ro‘zg‘orini qilolmay, chetga mardikorchilikka chiqib ketdi. Chunki metall qimmat, bunday vaziyatda foyda qilish qiyin. Ahvol shu zaylda ketaversa, o‘n yillardan keyin temirchilik ham to‘xtab qolsa kerak.
Erkin aka bugun do‘konlar chet elning pichog‘iyu metalldan yasalgan turli uy-ro‘zg‘or buyumlariga to‘lib ketganidan og‘rinib gapirarkan, O‘zbekistonning o‘zida temirchilik hunari, xususan, chanqovuzchilikni saqlab qolish uchun mahalliy temirchi ustalar yasagan buyumlar eksportini yo‘lga qo‘yish kerak, deb hisoblaydi, yechimni o‘zicha shunday ko‘radi.
Hozirgi sharoitda birgina chanqovuz yasash bilan kun ko‘rib bo‘lmasligi aniq. Shu bois usta Erkin kimki nimadir yasab bering desa, hech ikkilanmay urinib ko‘raveradi. O‘roq bo‘ladimi, asalarichilarning asal ajratib olishga ishlatadigan ketmonchasimi yoki o‘t o‘radigan arrami, farqi yo‘q — barini yasab beraveradi. Ayni vaqtda, u o‘zbek qadriyatining muhim bir bo‘lagi bo‘lgan chanqovuz saqlab qolingishi kerak, deb hisoblaydi.
Hozirgi sharoitda birgina chanqovuz yasash bilan kun ko‘rib bo‘lmasligi aniq. Shu bois usta Erkin kimki nimadir yasab bering desa, hech ikkilanmay urinib ko‘raveradi. O‘roq bo‘ladimi, asalarichilarning asal ajratib olishga ishlatadigan ketmonchasimi yoki o‘t o‘radigan arrami, farqi yo‘q — barini yasab beraveradi. Ayni vaqtda, u o‘zbek qadriyatining muhim bir bo‘lagi bo‘lgan chanqovuz saqlab qolingishi kerak, deb hisoblaydi.
Chanqovuz metalning tebranishi sabab chiqadigan birgina nag‘ma emas, u xalqning oshkor aytolmagan dardi, alamlariyu orzulari. Chanqovuzning “nima deyishi” uni kim chalayotganiga bog‘liq. Chanqovuz yurakning pinhona ovozi, unga har kim dilidagini to‘kib soladi.
Uzoqlarda musofir bo‘lib ishlayotgan yigitning sevgan yori o‘z sog‘inchini qo‘shib chalsa, bu yilgi hosilning ozligidan yozg‘irgan dehqon o‘z dardini aytib chaladi. Kimdir xalqning boshiga tushgan ko‘rgilikdan kuyunib, ko‘nglidagi yashirin tug‘yonlarini chanqovuz orqali tashqariga chiqarsa, yana kimdir dorilomon kunlarning sururbaxsh onlarini chanqovuz orqali madh etadi.
Uzoqlarda musofir bo‘lib ishlayotgan yigitning sevgan yori o‘z sog‘inchini qo‘shib chalsa, bu yilgi hosilning ozligidan yozg‘irgan dehqon o‘z dardini aytib chaladi. Kimdir xalqning boshiga tushgan ko‘rgilikdan kuyunib, ko‘nglidagi yashirin tug‘yonlarini chanqovuz orqali tashqariga chiqarsa, yana kimdir dorilomon kunlarning sururbaxsh onlarini chanqovuz orqali madh etadi.
Chanqovuz o‘zi qanday chalinadi?
Boysun xalq etnografik ansambli a’zosi Bo‘riqul Jumayev chanqovuz chalish osonligi, buning uchun musiqiy bilim ham shart emasligini aytar ekan, chalish vaqti faqat biroz ehtiyot bo‘lish kerakligini ta’kidlaydi: cholg‘u markazidagi po‘lat “til” ingichka va o‘tkir. Mahkam ushlamaslik va qo‘pol harakat sabab lab yoki til jarohat olishi mumkin.
“Chanqovuz chalayotganda uning ikki tomondagi ustunchalari tishlar orasiga mahkamlanadi, qo‘l bilan bosib ushlash kerak. O‘rtasidagi “til”chaga esa cholg‘uchining tili tegmasligi kerak. Chunki ovoz aynan chanqovuz tilchasining tebranishi ortidan hosil bo‘ladi”, — tushuntiradi Bo‘riqul aka.
Chanqovuz chalishda e’tibor berish zarur bo‘lgan qoidalar
Birinchi qoida
Chanqovuz tishga mahkamlanib, atrofi lablar bilan yopiladi. Bitta barmoq bilan po‘lat “til”cha chertiladi. Bunda “til”chaning tebranishi sabab oddiy ovoz hosil bo‘ladi
Ikkinchi qoida
Xuddi shu usulda endi og‘iz bilan nafas olish va chiqarish kerak. Bu orqali ovoz balandroq va cho‘ziqroq bo‘ladi. Ayni jarayonda chaluvchi ovozni boshqara oladi
Uchinchi qoida
Keyingi bosqichda sozanda o‘zining tilini orqaga tortishi va harakatga keltirishi, og‘iz bo‘shlig‘i hamda tanglayini kengaytirish-toraytirish orqali ovozni ingichka yoki yo‘g‘on qilish mumkin
To‘rtinchi qoida
Yuqoridagi qoidalarni jamlagan holda, chanqovuz “til”chasining tebranma tovushini haqiqiy kuyga aylantirish mumkin. Bunda sozandaning kuyni his qilish va uni boshqarish qobiliyati atrofga taralayotgan ohangning yoqimli chiqishini ta’minlaydi
“Juda ko‘p mamlakatlarning chanqovuzlarini ko‘rganman, ularning ham o‘zgacha ovozi bor. Menga o‘zimizning chanqovuz oddiyligi va sohir ovozi bilan ko‘proq ma’qul keladi”, — deydi Bo‘riqul Jumayev.
Uning qo‘shimcha qilishicha, chanqovuz inson salomatligi uchun ham foydali, masalan, nafas yo‘li kasalliklarining oldini oladi. Chanqovuz chalganda to‘liq nafas olib o‘pkani shishirish, yarimta havo chiqarish va tez-tez havo almashtirish hisobiga o‘pka faoliyati yaxshilanadi.
Bugungi kunda tinglovchi talabi va sozandaning mahorati sabab to‘y-bazmlarda ham chanqovuzi bilan keladigan musiqachilar uchrab turadi. Chanqovuzga hatto orkestrlarda ham o‘rin berilyapti.
Uning qo‘shimcha qilishicha, chanqovuz inson salomatligi uchun ham foydali, masalan, nafas yo‘li kasalliklarining oldini oladi. Chanqovuz chalganda to‘liq nafas olib o‘pkani shishirish, yarimta havo chiqarish va tez-tez havo almashtirish hisobiga o‘pka faoliyati yaxshilanadi.
Bugungi kunda tinglovchi talabi va sozandaning mahorati sabab to‘y-bazmlarda ham chanqovuzi bilan keladigan musiqachilar uchrab turadi. Chanqovuzga hatto orkestrlarda ham o‘rin berilyapti.
Boysunliklarning aksariyatiga chanqovuz chalish qiyin ish emas. Ular azaldan to‘y-hasham, sayllarda chanqovuz chalib, vaqtini chog‘ o‘tkazgan. 74 yoshli Xosiyat momo Esanova chanqovuz chalishni 12 yoshida o‘rganganini eslaydi:
“
U vaqtlar bizning ikkita bayramimiz bor edi: Ro‘za va Qurbon Hayiti. Uch kunlab bayram bo‘lar edi. Hovlimizda halinchak uchib, doira va chanqovuz chalib, o‘yin-kulgu qilardik. Bizning musiqamiz shu — chanqovuz edi.
Texnologiyalar shaharlarni o‘zgartiradi, bizni olg‘a undaydi va hayotni qulaylashtirishga yordam beradi. Shuningdek, bizni tark etayotgan narsalar haqidagi xotiralarni saqlab qolishga ham imkon beradi.
Taraqqiyot ortida doimo inson, uning mehnati va hikoyasi turishini eslatuvchi “Otameros” loyihasining bir bo‘lagi ekanimizdan mamnunmiz. Zotan biz kelajakni o‘z ildizlarimizga suyangan holdagina qurish mumkinligiga ishonamiz.
Taraqqiyot ortida doimo inson, uning mehnati va hikoyasi turishini eslatuvchi “Otameros” loyihasining bir bo‘lagi ekanimizdan mamnunmiz. Zotan biz kelajakni o‘z ildizlarimizga suyangan holdagina qurish mumkinligiga ishonamiz.
Matn va fotosuratlar muallifi: Otabek Turdiyev.
Matn va grafik materiallarga bo‘lgan barcha huquqlar Gazeta’ga tegishli.
Gazeta’da e’lon qilingan materiallardan foydalanish shartlari bilan havola orqali tanishish mumkin.
Qiziqarli narsalarni bilasizmi? U haqida boshqalarga aytib bermoqchimisiz? O‘z hikoyangizni sp@gazeta.uz elektron manziliga yuboring.
Matn va grafik materiallarga bo‘lgan barcha huquqlar Gazeta’ga tegishli.
Gazeta’da e’lon qilingan materiallardan foydalanish shartlari bilan havola orqali tanishish mumkin.
Qiziqarli narsalarni bilasizmi? U haqida boshqalarga aytib bermoqchimisiz? O‘z hikoyangizni sp@gazeta.uz elektron manziliga yuboring.
